QAZAQTYŃ AT ÁBZELDERI DÁSTÚRI
At ábezeleri - qazaq dástúrli mádenıetinde erekshe dástúrlik mánge ıe.
Qazaq halqy jylqyny basqarý jáne paıdalaný, miný, báıgege qosý, jumysqa shegý úshin atqa qoldanatyn ár túrli quraldardy - “At ábzelderi” dep ataǵan.
At ábzelderiniń jasalý ádisteri men erekshelikteri tereń dástúrler men qolónerge negizdelgen. Árbir jabdyqtyń ózindik ataýy men qyzmeti bar, olardyń jasalý joldary men qoldaný maqsattarymen tanypaıyq.
NOQTA
Noqta – jylqynyń basyna kıiletin jáne ony baılaý úshin qoldanylatyn qural.
Materıaldar:
Teriden, qaıystan, keıde myqty jipterden jasalady.
Jasalý ádisi:
Terini qajetti ólshemde kesip, arnaıy órimmen nemese tigispen noqtanyń formasyn jasaıdy. Noqtanyń bet jaǵy jumsaq bolý úshin qosymsha materıalmen qaptalady.
JÚGEN
Júgen – jylqyny basqarý úshin aýyzdyqpen jáne tizginmen birge qoldanylatyn qural.
Materıaldar:
Teriden, qaıystan, metalldan jasalǵan bólshekter qoldanylady.
Jasalý ádisi:
Terini kesip, júgenniń bólikterin jasaıdy. Metall aýyzdyqty jáne basqa qajetti bólshekterdi qosady. Terini jumsartyp, órip, qajetti formany beredi.
TIZGIN
Tizgin – jylqyny basqarýǵa arnalǵan uzyn qaıys nemese jip.
Materıaldar:
Myqty qaıystan nemese jipten jasalady.
Jasalý ádisi:
Qaıysty qajetti uzyndyqta kesip, ushtaryn óńdeıdi jáne júgenge bekitedi.
QUIYSQAN
Quıysqan – ertoqymnyń artqy jaǵynan jylqynyń quıryǵy astyna baılanatyn baý.
Materıaldar:
Teriden nemese qaıystan jasalady.
Jasalý ádisi:
Terini qajetti uzyndyqta kesip, ushtaryn óńdep, ertoqymǵa bekitedi.
ÓMILDIRIK
Ómildirik – ertoqymdy alǵa syrǵyp ketýden saqtaıtyn, jylqynyń keýdesine taǵylatyn baý.
Materıaldar:
Teriden nemese qaıystan jasalady.
Jasalý ádisi:
Terini kesip, qajetti formany beredi, ári ushtaryn óńdep, ertoqymǵa bekitedi.
AIYL
Aıyl – ertoqymdy jylqynyń denesine bekitetin baý.
Materıaldar:
Teriden, qaıystan jasalady.
Jasalý ádisi:
Qaıysty nemese terini kesip, ushtaryn óńdeıdi jáne bekitetin metall bólshekterdi qosady.
JYRYM
Jyrym – aıyldyń astyna bekitiletin, ertoqymdy jylqynyń arqasyna myqtap bekitetin baý.
Materıaldar:
Teriden nemese qaıystan jasalady.
Jasalý ádisi:
Terini kesip, qajetti uzyndyqta óńdeıdi jáne aıylǵa bekitedi.
IShPEK
Ishpek – ertoqymnyń astyna tóseıtin, jylqynyń arqasyn jaraqattan saqtaıtyn tósem.
Materıaldar:
Kıizden nemese jumsaq matadan jasalady.
Jasalý ádisi:
Kıizdi nemese matany qajetti formada kesip, shetterin óńdep tigedi.
ERTOQYM
Ertoqym – atqa minip júrýge arnalǵan qural.
Materıaldar:
Aǵash, teri, metall jáne kıiz.
Jasalý ádisi:
Aǵashtan ertoqymnyń qańqasy jasalady, oǵan terimen nemese qaıyspen qaptalyp, qajetti metall bólshekter qosylady. Kıizden jumsaq tósemder jasalady.
ZÓŃGI
Zóńgi – attyń baýyrynyń astyna baılanatyn baý, aıylǵa uqsas.
Materıaldar:
Teriden nemese qaıystan jasalady.
Jasalý ádisi:
Terini kesip, ushtaryn óńdeıdi jáne bekitedi.
QANJYǴA
Qanjyǵa – júkti baılaý úshin qoldanylatyn baý.
Materıaldar:
Teriden, qaıystan jasalady.
Jasalý ádisi:
Qaıysty qajetti uzyndyqta kesip, ushtaryn óńdeıdi jáne bekitetin metall bólshekterdi qosady.
TOQYM
Toqym – ertoqymnyń astyna tóseıtin, jylqynyń arqasyn qorǵaý úshin qoldanylatyn kıiz tósem.
Materıaldar:
Kıizden nemese jumsaq matadan jasalady.
- **Jasalý ádisi**: Kıizdi nemese matany qajetti formada kesip, shetterin óńdep tigedi.
ÚZEŃGI
Úzeńgi – ertoqymnyń eki jaǵyna bekitiletin, atqa miný úshin aıaqqa kıiletin metall nemese aǵash qaptalǵan qural.
Materıaldar:
Metall nemese aǵash.
Jasalý ádisi:
Metaldy qalypqa keltirip, qajetti formada jasap, aǵashpen qaptaıdy.
ShIDER
Shider – attyń aıaqtaryn baılap qoıý úshin qoldanylatyn qural.
Materıaldar:
Teri, qaıys nemese jip.
Jasalý ádisi:
Terini nemese qaıysty kesip, qajetti uzyndyqta óńdep, túıindep baılaıdy.
AÝYZDYQ
Aýyzdyq – jylqynyń aýzyna salynatyn jáne júgenniń bóligi retinde qoldanylatyn metall qural.
Materıaldar:
Metall.
Jasalý ádisi:
Metaldy qalypqa keltirip, qajetti formada jasaıdy.
TARTPA
Tartpa – jylqynyń baýyrynyń astynan ótetin, ertoqymdy ornyqtyrý úshin qoldanylatyn baý.
- **Materıaldar**: Teriden nemese qaıystan jasalady.
Jasalý ádisi:
Terini kesip, qajetti uzyndyqta óńdeıdi jáne bekitedi.
Eskertý:
Zóńgi men úzeńginiń aıyrmashylyǵy
1. Zóńgi — erdiń eki jaǵyna eki jaqtaýynda bolatyn, salt attynyń aıaǵyn salatyn tireý. Ol atty mingen adamnyń aıaǵyn tirep, turaqtylyǵyn qamtamasyz etedi jáne attyń ústinde uzaq ýaqyt otyrǵanda aıaǵyn demeýge múmkindik beredi.
2. Úzeńgi — bul da er-turmannyń bir bóligi, biraq ol da negizinen atty mingen adamnyń aıaǵyn tirep turý úshin qoldanylady. Úzeńgi metaldan nemese aǵashtan jasalady jáne aıaqty durys ustap turýǵa, tepe-teńdikti saqtaýǵa kómektesedi.
3. Eki quraldyń da qyzmeti uqsas, biraq úzeńgi dástúrli jáne zamanaýı nusqalarda jıi kezdesedi, al zóńgi kóbinese eski jáne dástúrli qazaq at ábzelderinde kezdesýi múmkin.
4. Bul at ábzelderi men qural-jabdyqtardyń árqaısysy qazaq halqynyń ómirinde mańyzdy ról atqarady. Olardy jasaý men qoldaný óneri urpaqtan urpaqqa berilip, mádenı mura retinde saqtalyp keledi.
ÚZEŃGI BAÝ(TARALǴY)
Úzeńgi baý – jylqy minisinde qoldanylatyn, er-toqymnyń úzeńgisin ustap turatyn baý. Úzeńgi baý teriden nemese basqa myqty materıaldan jasalady jáne ol er-toqymnyń eki jaǵynan bekitilip, úzeńgini qajetti bıiktikke qoıyp, minip-túsýge jáne at ústinde tepe-teńdikti saqtaýǵa kómektesedi.
Qazaqtardyń dástúrli at miný mádenıetinde úzeńgi baý erekshe mańyzdy oryn alady. Ol atqa miný kezinde yńǵaılylyqty qamtamasyz etedi, sondaı-aq shabandozdyń qaýipsizdigin arttyrady. Tarıhı turǵydan alǵanda, úzeńgi baý qazaq halqynyń kóshpeli ómir saltynyń ajyramas bóligi bolyp tabylady.
ÚZEŃGILIK
Úzeńgilik – er-turmannyń quramyndaǵy úzeńgini ustap turatyn teriden nemese basqa myqty materıaldan jasalǵan bólik. Úzeńgilik úzeńgini erdiń qasyna bekitip, onyń tepe-teńdigin saqtaýǵa jáne shabandozdyń aıaqtaryn durys qoıýyna kómektesedi. Ol úzeńgi baýymen tyǵyz baılanysty jáne onyń qyzmetin tolyqtyryp, shabandozdyń at ústinde yńǵaıly jáne qaýipsiz otyrýyna yqpal etedi.
Úzeńgilik er-turmannyń mańyzdy Elementi bolyp tabylady. Ol atqa miný jáne túsý kezinde, sondaı-aq at ústinde shabý barysynda qajetti qoldaýdy qamtamasyz etedi. Sonymen qatar, úzeńgilik er-toqymnyń berik bolýyn qamtamasyz etip, shabandozdyń erkin qozǵalýyna múmkindik beredi.
QUIYSQAN TOǴA
Quıysqan toǵa – bul at ábzelderiniń mańyzdy quramdas bóligi. Quıysqannyń negizgi maqsaty – er-toqymdy attyń arqasynda turaqty ustaý. Quıysqannyń artqy bóligindegi toǵa er-toqym men quıysqannyń durys ornalasýyn qamtamasyz etedi.
Quıysqan toǵasynyń negizgi qyzmetteri:
1. Er-toqymdy bekitý. Toǵa ertoqymdy bekitip, onyń attyń arqasynan syrǵyp ketpeýine kómektesedi. Bul attyń jyldam júrisinde jáne qıyn manevrlerde mańyzdy.
2. Tepe-teńdikti saqtaý. Quıysqan toǵa atqa minip-túsý kezinde er-toqymnyń tepe-teńdigin saqtap, shabandozǵa yńǵaılylyq pen qaýipsizdik beredi.
3. Yńǵaılylyq : Durys bekitilgen toǵa at pen shabandoz úshin yńǵaıly bolýyn qamtamasyz etedi. Bul uzaq saparlarda nemese jarystarda attyń arqasyna artyq qysym túsirmeıdi.
4. Quıysqan toǵa dástúrli túrde teriden jasalady, biraq qazirgi zamanda túrli sıntetıkalyq materıaldar da qoldanylýy múmkin. Toǵanyń sapasy men durys bekitilýi shabandozdyń qaýipsizdigi men attyń jaılylyǵyna tikeleı áser etedi.
QUIYSQAN ÚZBE
Quıysqan úzbe – quıysqannyń bir bóligin quraıtyn, onyń uzyndyǵyn retteýge jáne bekitýge arnalǵan qurylǵy. Úzbe quıysqannyń eki bóligin bir-birine qosatyn nemese ony er-toqymǵa bekitetin metall nemese basqa materıaldan jasalǵan shaǵyn saqına nemese ilmek bolyp tabylady.
Quıysqan úzbesiniń qyzmeti:
1. Uzyndyqty retteý. Úzbe quıysqannyń uzyndyǵyn ońaı retteýge múmkindik beredi, bul attyń denesine jáne er-toqymǵa durys sáıkes kelýin qamtamasyz etedi.
2. Bekitý. Quıysqan úzbe quıysqandy er-toqymǵa nemese attyń basqa ábzelderine myqtap bekitedi. Bul er-toqymnyń ornyqty bolýyn jáne attyń qozǵalysy kezinde onyń jyljyp ketpeýin qamtamasyz etedi.
3. Yńǵaılylyq. Úzbelerdiń durys ornalasýy jáne sapaly bolýy attyń da, shabandozdyń da jaılylyǵyna áser etedi, ásirese uzaq joldarda nemese jarystarda.
4. Quıysqan úzbeleri ádette berik metalldan jasalady, biraq keıde qatty plastık nemese basqa zamanaýı materıaldar da qoldanylady. Olar quıysqannyń senimdiligin jáne uzaq ýaqyt qyzmet etýin qamtamasyz etedi.
MILYQ
Mılyq – júgenniń quramdas bóligi, ol attyń basynyń artqy jaǵynan ótip, qulaqtarynyń ústinen bekitiledi. Mılyq attyń júgenin ornyqty ustaýǵa kómektesip, júgenniń basqa bólikteriniń durys ornalasýyn qamtamasyz etedi.
Mılyqtyń negizgi qyzmetteri:
1. Júgendi ornyqtyrý. Mılyq júgenniń basy men saǵaldyq, keńsirik sııaqty bólikteriniń attyń basyna durys ornalasýyn qamtamasyz etedi. Bul júgenniń durys jumys isteýine jáne attyń basyna jaılylyq ákelýge yqpal etedi.
2. Basqarýdy jaqsartý. Mılyq júgenniń turaqtylyǵyn arttyrady, bul shabandozǵa attyń basyn tıimdi baqylaýǵa kómektesedi.
3. Qaýipsizdik pen jaılylyq. Durys bekitilgen mılyq attyń basyna yńǵaıly bolýy tıis, óıtkeni onyń durys ornalaspaýy attyń jaılylyǵyna kedergi keltirip, shabandozdyń basqarýyn qıyndatýy múmkin.
4. Mılyq dástúrli túrde teriden jasalady, biraq qazirgi ýaqytta neılon jáne basqa sıntetıkalyq materıaldar da qoldanylady. Mılyqtyń uzyndyǵyn retteý múmkindigi óte mańyzdy, sebebi árbir attyń basynyń pishini men mólsheri ártúrli bolady. Mılyqtyń durys rettelýi attyń densaýlyǵy men shabandozdyń qaýipsizdigin qamtamasyz etedi.
JELDIK
Jeldik – bul attyń quıryǵyna arnalǵan ábzel. Ol er-toqymnyń artqy jaǵyna bekitilip, attyń quıryǵynyń astynan ótedi. Jeldik er-toqymnyń ornyqty bolýyna kómektesip, onyń alǵa jyljyp ketýin boldyrmaıdy.
Jeldiktiń negizgi qyzmetteri:
1. Ertoqymdy turaqtandyrý. Jeldik er-toqymdy ornyqty ustap, onyń attyń arqasynda alǵa jyljyp ketýin boldyrmaıdy. Bul ásirese tik betkeılerge shyqqanda nemese jyldam júris kezinde mańyzdy.
2. Tepe-teńdikti saqtaý. Durys bekitilgen jeldik er-toqymnyń tepe-teńdigin saqtaýǵa kómektesedi, bul shabandozdyń jaılylyǵyn jáne qaýipsizdigin qamtamasyz etedi.
3. Qaýipsizdik. Jeldik er-toqymdy ornyqty ustap turyp, attyń er-toqymnyń qozǵalysynan týyndaýy múmkin jaraqattardyń aldyn alýǵa kómektesedi.
. Jeldik dástúrli túrde teriden jasalady, biraq qazirgi zamanda neılon jáne basqa berik materıaldar da qoldanylady. Jeldiktiń uzyndyǵyn retteýge arnalǵan arnaıy bekitpeler bolýy múmkin, bul onyń árbir atqa sáıkes kelýin qamtamasyz etedi. Jeldiktiń sapasy men durys rettelýi attyń da, shabandozdyń da jaılylyǵyna jáne qaýipsizdigine áser etedi.
SALPYNShAQ
Salpynshaq – at ábzelderiniń sándik jáne fýnktsıonaldyq Elementi. Ol er-turmannyń túrli bólikterine, sonyń ishinde júgenge, quıysqanǵa, ómildirikke jáne basqa da bólikterge bekitiletin sándik áshekeı bolyp tabylady.
Salpynshaqtyń negizgi qyzmetteri:
1. Sándik qyzmet. Salpynshaqtar at ábzelderiniń syrtqy kórinisin kórkemdep, ádemi etedi. Olar ulttyq oıý-órnektermen, monshaqtarmen, metall nemese súıek Elementterimen bezendirilýi múmkin.
2. Jeke erekshelikti kórsetý. Salpynshaqtar at ıesiniń áleýmettik mártebesin, baılyǵyn nemese jeke talǵamyn kórsetý úshin qoldanylady. Ásirese, saltanatty sharalarda, merekelerde, jarystarda sándik salpynshaqtar keńinen paıdalanylady.
3. Fýnktsıonaldyq qyzmet. Keıbir salpynshaqtar tek sándik ǵana emes, sonymen qatar fýnktsıonaldyq maqsatta da qoldanylady. Mysaly, olar ábzelderdiń bólikterin qosymsha bekitý úshin paıdalanylýy múmkin.
4. Salpynshaqtar ártúrli materıaldardan jasalady, onyń ishinde bylǵary, metall, aǵash, súıek jáne túrli matalar qoldanylady. Olardyń dızaıny men jasalý ádisteri aımaqtyq dástúrler men jeke sheberlerdiń qolónerine baılanysty ózgerip otyrady.
Qazaqtyń dástúrli at ábzelderinde salpynshaqtar ulttyq naqyshtar men oıý-órnektermen bezendirilip, kórkemdik jáne mádenı mańyzǵa ıe bolady.
AT KÓRShIK
At kópshik – qazaqtyń dástúrli mádenıetinde at ábzelderiniń quramdas bóligi bolyp tabylady. Kópshik – er-toqym men attyń arqasy arasynda ornalasatyn, mingen adamnyń quıryǵyna jumsaq tósenish.
Ol attyń arqasyn qajalyp ketýden qorǵap, atqa minýge yńǵaıly bolý úshin qyzmet etedi.
Máterııaly:
Kópshik teriden, júnnen nemese basqa da jumsaq materıaldardan jasalady.
Ereksheligi:
Bul at ábzeliniń bóligi kóshpendi halyqtar úshin óte mańyzdy bolǵan, sebebi at – olardyń kúndelikti ómirinde jáne áskerı is-qımyldarda basty kólik quraly bolǵan.
TARPA AIYL
Tarpa aıyl – er-toqymnyń artqy jaǵynan tartylyp bekitiletin aıyl.
Máterııaly:
Qaıystan ne myqty taza perezentten jasalady.
Ereksheligi:
Ol ertoqymdy ornyqtyryp, aldyńǵy jaǵynyń kóterilip ketýinen saqtaıdy.
TÓS AIYL
Tós aıyl – er-toqymnyń aldyńǵy jaǵynan tartylatyn aıyl.
Máterııaly:
Qaıystan, perezentten jasalady.
Ereksheligi:
Ol er-toqymdy attyń arqasyna myqtap bekitip, alǵa jyljyp ketýinen qorǵaıdy.
PYSTAN (TARTPA)
Pystan (tartpa) – er-toqymnyń mańyzdy bóligi, ol er-toqymdy attyń arqasyna myqtap bekitýge arnalǵan. Pystan attyń keýdesi arqyly ótip, er-toqymdy berik ustap turady, bul attyń qozǵalysy kezinde er-toqymnyń ornynan taıyp ketpeýin qamtamasyz etedi.
Pystannyk negizgi qyzmetteri:
1. Er-toqymdy bekitý. Pystan -toqymdy attyń arqasynda myqtap ustap turady, onyń alǵa nemese artqa jyljyp ketýin boldyrmaıdy.
2. Tepe-teńdikti saqtaý. Durys bekitilgen pystan attyń qozǵalysy kezinde tepe-teńdikti saqtaýǵa kómektesedi, shabandozdyń qaýipsizdigi men jaılylyǵyn qamtamasyz etedi.
3. Qaýipsizdik. Er-toqymnyń turaqty bolýy atqa minip-túsý kezinde jáne júrý barysynda shabandoz úshin qaýipsizdik deńgeıin arttyrady.
4. Pystan ádette teriden nemese basqa myqty materıaldardan jasalady jáne olardyń uzyndyǵyn retteýge arnalǵan arnaıy bekitpeler nemese toǵalar bolady. Pystannyńsapasy men durys rettelýi at pen shabandozdyń jaılylyǵy men qaýipsizdigine tikeleı áser etedi.
KEŃSIRIK
Keńsirik – júgenniń bir bóligi, ol attyń tumsyǵyn qamtyp, júgenniń basqa bólikteriniń turaqty turýyn qamtamasyz etetin Element. Keńsirik attyń tumsyǵynyń joǵarǵy jaǵyna ornalasyp, júgenniń ornyqtylyǵyn arttyrady jáne attyń basyn basqarýǵa kómektesedi.
Keńsiriktiń negizgi qyzmetteri:
1. Júgendi bekitý.Keńsirik júgenniń basqa bólikterin, ásirese saǵaldyq pen aýyzdyqty durys ornalastyrýǵa kómektesedi, olardyń attyń basyna turaqty turýyn qamtamasyz etedi.
2. Basqarýdy jaqsartý. Keńsirik attyń basyn jaqsyraq basqarýǵa múmkindik beredi, bul shabandozǵa attyń qozǵalysyn tıimdi baqylaýǵa kómektesedi.
3. Qaýipsizdik pen jaılylyq. Keńsirik attyń tumsyǵyna yńǵaıly bolýy kerek, sebebi onyń durys ornalaspaýynan attyń tynys alýyna nemese qozǵalysyna kedergi kelýi múmkin.
4. Keńsirik dástúrli túrde teriden jasalady, biraq qazirgi zamanda neılon jáne basqa sıntetıkalyq materıaldar da qoldanylýy múmkin. Onyń retteletin bolýy óte mańyzdy, sebebi árbir attyń tumsyǵynyń mólsheri ártúrli bolady. Keńsiriktiń durys rettelýi jáne jaıly bolýy attyń densaýlyǵy men shabandozdyń baqylaýyn qamtamasyz etedi.
AT KÓRPE
At kórpe – er-toqymnyń ústinen jabatyn kórpesheni at kóre deıdi.
Máterııaly:
Jumsaq matadan, júnnen toqylǵan barqyttan, maıda qurymnan jasalady.
Erekshiligi:
Ertoqym tez tozyp qalmaý jáne at úmtinde otyrǵan adamnyń quırǵyn er batyp qajamaý úshin myqty matadan áeemdep tikip jasaǵan kórpeshe.
JYRYM AIYL
Jyrym aıyl – jyrym dep atalyp júrgen aıyl túri.
Máterııaly:
Qaıystan, perezentten jasalady.
Ereksheligi:
Ertoqymdy bekitetin aıyldardyń biri. Bul termın naqty aımaqtaǵy dıalektilik erekshelikterge baılanysty aıtylady.
EKI QAS
Er-toqymnyń negizgi bólikteriniń biri bolyp tabylatyn eki qas – aldyńǵy qas jáne artqy qas. Bul bólikter at minýshiniń jáne er-toqymnyń turaqtylyǵyn qamtamasyz etedi:
ALDYŃǴY QAS
Aldyńǵy qas (ómildirik qasy) – ertoqymnyń aldyńǵy bóligine ornalasqan kóterińki bólimi. Ol atqa minýshiniń qoldaryna súıenýge, alǵa eńkeıgende nemese kóterilý kezinde qoldaý kórsetýge arnalǵan. Aldyńǵy qas attyń moıyn jaǵyna qaraı baǵyttalady jáne ertoqymdy attyń moıyn tusyna durys bekitýge kómektesedi.
ARTQY QAS
Artqy qas (artqash)– er-toqymnyń artqy bóliginde ornalasqan kóterińki bólim. Ol at minýshiniń artqa syrǵyp ketýinen qorǵap, yńǵaıly otyrýǵa jaǵdaı jasaıdy. Artqy qas attyń arqasyna qaraı baǵyttalyp, er-toqymnyń turaqtylyǵyn arttyrady.
Bul eki qas at minýshiniń er-toqymda senimdi ári yńǵaıly otyrýyna múmkindik beredi.
ERDIŃ PYSTAN TOQYMY
Erdiń pystany, toqym, syrmaly bylǵary toqym, kómkerme toqym
Materııaly:
Teriden, matadan jasalady.
Ereksheligi:
Erdiń pystany - attyń qarnyn oraı tartylǵan jýan jalpaq beldik.
TOQYM
Toqym - tiri júnnen (kóktemde týǵan marqa qozynyń kúzgi júninen) jasalǵan kıizden.
- Syrmaly bylǵary , kıiz toqymdy bylǵarymen qaptap, jıegin qymbat matamen syryp tigý arqyly jasalady.
AJYRǴY
Ajyrǵy - jaýyr jylqynyń moınyna baılaıtyn aǵash ábzeldi-“Ajyrǵy” dep ataıdy. Ony keı óńirde “Jaýyr aǵash” dep te ataıdy. Jaýyr bolǵan jylqynyń jazdy kúni arqasyna shybyn-shirkeı qonyp jybyrlatqanda moınyn buryp, arqasyn ózi tistep jarasyn ulǵatpaý úshin osyndaı ajyrǵyny at moınyna baılap tastaıdy.
AÝYZDYQ
Aýyzdyq-júgenniń eki sýlyq arasyna bekitilgen jylqy aýzyna kıgiziletin bólshegin-“Aýyzdyq”dep ataıdy.
Qyzmeti:
Ol ózara birdeı eki bólek temirden qurastyrylyp jasalynady. Aýyzdyq jylqyny arly-berli burýǵa, toqtatýǵa, ıaǵnı basbilgi qyzmetin atqarady. Er-turmannyń ishinde eń qajetti turmannyń biri bolyp sanalatyn júgenniń barlyq qasıeti,
Jasalýy:
Aýyzdyqty soǵý úshin kórikke temirdi qyzdyryp, temir qysqashpen tóske qoıyp balǵamen uryp, janshyp taptap arnaıy pishinge keltiredi. Osylaısha eki bólek soǵylǵan temirdi bir-birine ortasynan arly-berli qozǵalyp turatyndaı jalǵastyrady. Eki ushyna júgenniń jaqtaýlary ótkizilip, bekitiletin dóńgelek temir shnyrshyq bekitiledi. Shyǵyrshyq temir bos, erkin aınalyp turýy tıis. Álbette, aýyzdyqsyz atqa minýge bolmaıdy.
AT TARAQ
At taraq-jylqynyń quıryq - jalyn jazyp taraıtyn aǵashtan ne temirden jasalǵan myqty taraqty-“At taraq” dep ataıdy.
SAǴALDYQ
1. Júgen saǵaldyq – bul attyń júgeniniń bir bóligi, onyń aýyzdyqpen birge qoldanylatyn bólshegi. Saǵaldyq, ádette, attyń aýzynyń eki jaǵyna bekitiletin jáne aýyzdyqty ustap turatyn baýlar nemese qaıystar júıesi. Bul Element attyń basyn basqarý úshin qoldanylady.
2. Saǵaldyqtyń qyzmeti – júgenniń basqa bólikterimen birlesip jumys istep, shabandozdyń attyń qozǵalysyn tıimdi basqarýyna múmkindik berý. Ol attyń basyn burýǵa, toqtatýǵa, nemese belgili bir baǵytqa burýǵa kómektesedi. Qazaq atbegileriniń dástúrli tájirıbesinde saǵaldyq atqa yqpal etýdiń mańyzdy quraldarynyń biri retinde qarastyrylǵan.
3. Júgen saǵaldyqtyń jasalýy men materıaldary da erekshe mánge ıe. Ol ádette, teriden nemese basqa myqty materıaldardan jasalady, jáne onyń sapasy men yńǵaılylyǵy attyń da, shabandozdyń da jaılylyǵyn qamtamasyz etedi. Saǵaldyqtyń durys rettelýi men bekitilýi attyń aýzyn jaraqattaýdan saqtaıdy jáne onyń tıimdi qyzmet etýine yqpal etedi.
SÝLYQ
Sýlyq – bul attyń basyna jaılylyq berý úshin paıdalanylatyn er-toqym. Ol attyń júgenin aldyn alýǵa kómektesedi jáne attyń basyn qoldanýshynyń beligine qaraǵanda ótip, kerek jaǵyna bekitedi.
Sýlyqtyń negizgi qyzmetteri:
1. Júgendi bekitý. Sýlyq attyń júgenin aldyn alýmen qamtamasyz etedi. Ol attyń basyna qosymsha júk qosýmen, attyń alǵa jyljyp ketýin boldyrmaıdy.
2. Júgendi aldyn alý kezinde kómektesý. Sýlyq attyń basyna jaılylyq berýmen kómektesedi, onyń quraýyna yqpal etedi jáne attyń beligine sáıkes jaılylyqty tańbalaýǵa múmkindik beredi.
3. Qaýipsizdik. Durys bekitilgen sýlyq attyń basyna yqpal etedi, sebebi ol attyń beligine sáıkes oǵan tańbalaýy múmkin.
4. Sýlyqtar dástúrli túrde teriden jasalady, biraq qazirgi zamanda keńsirikterden nemese sıntetıkalyq materıaldardan da quradylady. Olardyń uzyndyǵy attyń basynyń mólsherine baılanysty ózgerip otyrady. Sýlyqtar attyń basynan alyp ótip, onyń ustaýyna kómektesedi, attyń qyzmet kórsetýin jaqsartady jáne attyń basynyń qozǵalysyn tıimdi baqylaýǵa kómektesedi.
QASQALDAQ
Qasqaldaq – bul attyń astyna jaılylyq berý úshin paıdalanylatyn er-toqym. Ol attyń júgenin astynan alyp, basyna qatynasyn jumysqa asyrady jáne attyń astyna jaılylyqty tańbalaýǵa kómektesedi.
Qasqaldaqtyń negizgi qyzmetteri:
1. Júgendi bekitý. Qasqaldaq attyń júgenin astynan alyp, basyna qatynasyn jumysqa asyrady. Ol attyń basyna qosymsha júk qosýmen, attyń alǵa jyljyp ketýin boldyrmaıdy.
2. Júgendi astynan alý kezinde kómektesý. Qasqaldaq attyń astyna jaılylyq berýmen kómektesedi, onyń quraýyna yqpal etedi jáne attyń beligine sáıkes jaılylyqty tańbalaýǵa múmkindik beredi.
3. Qaýipsizdik. Durys bekitilgen qasqaldaq attyń astyna yqpal etedi, sebebi ol attyń beligine sáıkes oǵan tańbalaýy múmkin.
4. Qasqaldaqtar dástúrli túrde teriden jasalady, biraq qazirgi zamanda keńsirikterden nemese sıntetıkalyq materıaldardan da quradylady. Olardyń uzyndyǵy attyń astynyń mólsherine baılanysty ózgerip otyrady. Qasqaldaqtar attyń astyna alyp ótip, onyń ustaýyna kómektesedi, attyń qyzmet kórsetýin jaqsartady jáne attyń basynyń qozǵalysyn tıimdi baqylaýǵa kómektesedi.
Qazaq halqynda at ábzelderine baılanysty kóptegen yrymdar men tyıymdar bar. Bul yrymdar men tyıymdar attyń jáne onyń ábzelderiniń qasıeti men mańyzdylyǵyna negizdelgen. Mundaı yrymdar atqa degen qurmet pen at ıesine degen adaldyqty jáne ár túrli jaǵymsyz jaǵdaılardan saqtanýdy maqsat etedi.
1. Er-toqymǵa baılanysty yrymdar
. Er-toqymdy kúnge qaldyrmaý:
Er-toqymdy kúnge qaldyryp qoısa, at qysyraıdy (aryqtap, álsireıdi), ıesi kedeılesedi dep sengen.
. Er-toqymdy tóńkerip qoıýǵa bolmaıdy:
Er-toqymdy tóńkerip qoısa, jamanshylyq keledi, soǵys bastalaly, at ıesi óledi dep yrymdaıdy.
. Er-toqymdy at ústinen sheshpeý:
Bul yrym attyń rýhyn qorǵaıdy, jaýǵa , daýǵa barǵanda at erteýli daıyn turýy kerek dep eseptelgen.
. Er-toqymdy basqa adamǵa bermeý:
Er-toqymdy basqa jat adamǵa jón-josyqsyz berse, ne jurtqa tastap ketse, baq aýysady, baqytsyzdyq keledi dep yrymdaǵan.
. Er-toqymnyń terligin durys qoıý:
Terlikti durys qoımaý attyń beline zııan keltiredi, tirlikti tiris qoısa. ıesine jaıýlyq shaqyrady dep yrymdaıdy.
. Er-toqymdy tórge qoıý:
Er-toqymdy úıdiń tórine qoıǵan, bul atqa degen qurmettiń belgisi. Basyna baq qonady dep yrym etken.
2. Júgenge baılanysty yrymdar
. Júgendi jerge tastamaý:
Júgendi las jerge tastasa, attyń qasıeti ketedi, jylqy kıesi urady, qoaǵa jylqy bitpeıdi dep yrymdaǵan.
. Júgendi basyna ilip qoımaý:
Júgendi adam óz basyna kııý, kezkelgen jerge ilip qoıý jamandyq shaqyrady dep eseptelgen.
. Júgendi sheshkende aldymen oń jaq tizginin sheshý:
Bul attyń rýhyn tynyshtandyrýǵa kómektesedi, at joly ashylady dep sengen.
. Júgendi basqa adamǵa ustatpaý:
Júgendi basqa adamǵa berse, attyń adaldyǵy men kúsh-qýaty basqa adamǵa aýysady dep eseptegen.
3. Qamshyǵa baılanysty yrymdar
. Qamshyny jerge tastamaý:
Qamshyny jerge tastasa, ıesine qurmetsizdik jáne qamshy kıesine jasalǵan opasyzdyq dep eseptelgen.
. Qamshyny basqa usynbaý:
Qamshyny bireýdiń basyna jaqyndatý nemese usyný jamandyq shaqyrady, qamshy- ulbolsań , qolyńda oınaıdy, qul bolsań , tóbeńde oınaıdy dep sengen.
. Qamshyny jerge salaqtatyp ustaý:
Qamshyny tek erekshe jaǵdaılarda, saltanattarda paıdalanǵan. Jaıaıý júrgende qamshyny eki búktep ustaıdy. Al órimin salaqtatyp jerge tıgizip súıretip júrse, onda óte jaman yrym sanalady. Qamshy kıesi urady dep yrymdaǵan.
. Qamshyny basqa jaqqa syılaý:
Qamshyny basqa adamǵa jón-josyqsyz s syılaý nemese berý jamandyq shaqyrady dep yrym etken.
4. At ábzelderine jalpy tyıymdar
. At ábzelderin taza ustap, únemi kútim jasaý:
Ábzelderdi taza ustaý atqa jáne ıesine degen qurmettiń belgisi bolyp sanalǵan. At ábzeli tozǵan jáne kirlegen úıge baq oralmaıdy dep yrymdaǵan.
. Ábzelderdi aıaqpen baspaý:
Ábzelderdi aıaqpen basý qurmetsizdik bolyp sanalady. At ábzelinde jylqy kıesi bolady, ony qorlap aıaqqa basqan adamnyń aıaǵy tartylady. Basynan baq qusy ushady dep yrymdaǵan.
. Ábzelderdi basyna shyǵaryp qoıý:
Ábzelderdi joǵary kóterip, bıik jerge qoıý attyń qasıetin joǵarlatady dep eseptelgen.
. Ábzelderdi basqa adamǵa qaldyrmaý:
Ábzelderdi basqa adamǵa qaldyrsa, óziniń baılyǵy men baqyty basqaǵa ketedi dep yrymdaǵan.
. At ábzelderin qaraýsyz qaldyrmaý:
Ábzelderdi qaraýsyz qaldyrý, ury-qarynyń kózine túsýge sebep bolar edi. At ábzelin qaraýsyz qaldyrǵan adamnyń joly bolmaıdy dep yrymdaǵan.
5. Atqa minýge baılanysty yrymdar
. Atqa minerde bata jasaý:
Atqa minerde mindetti túrde batasyn alyp, duǵa oqyǵan. Bul atqa da, ıesine de qorǵanys beredi dep eseptelgen.
. Attan túsip, attyń oń jaǵyna shyǵý:
Attan túskende attyń oń jaǵyna shyǵý mindetti bolǵan, sol jaǵyna shyǵý jamanshylyq shaqyrady dep yrymdaǵan.
6. Er adamdardyń at minýine qatysty
yrymdar men tyıymdar
. Jalǵyz atqa minbeý:
Er azamat atqa mingende qoltyǵynan bireýge súıetip , demetip minbeıdi. Olaı etse, ez azamat sanalmaıdy, erte qartaıady dep yrym etken.
. Úıde qamshy ilinbeý:
Er adam úıine qamshysyn salbyratyp ilip qoımaıdy, bulaı etse, óz basyna ólim jáne baqytsyzdyq shaqyrady dep jaman yrymǵa balaǵan. Tek baıy ólgen qatyndar ǵana úı. Tórine qamshy órimin salaqtatyp ilip qoıady. Syrttan kirgen adam, úı ıesin tanysa da, tanymasa da, salbyrap ilýli turǵan qamshyny kórip kórip, Otanasyna kóńil aıtyp, Quran oqıtyn bolǵan.
. Er adamnyń kıimin basqa adamǵa kııýge tyıym salý:
Er adamnyń ertoqymyn áıel adamǵa syılamaıdy. Olaı etse, erdiń rýhy tómendetedi dep yrymdaıdy
7. Áıel adamdardyń at miný
yrymdar men tyıymdar
. Áıel adam shashty jaıyp at minýge tyıym salý:
Áıelder shashty jaıyp at minse, kúıeýi óledi. Basyna qaýip-hater tónedi, qara basyna, shańyraǵyna jamandyq shaqyrady dep yrym etedi.
. Áıelder er adamdardyń qural-saımandaryna qol tıgizbeý:
Áıelder er adam alys saparǵa attanyp, jolǵa shyqqaly turǵanda, at sýlyǵynan ustaýǵa bolmaıdy. Olaı etse, er adamnyń joly baılanady, jolǵa shaıtan birge erip jolǵa shyǵady dep jaman yrymǵa balaıdy.
. Áıel adam júgen, noqtany maılamaý: Áıelder júgen, noqtany maılamaý kerek. Olaı etse, eri baqytsyz bolyp qalady dep yrymdaǵan.
. Jańa túsken kelinniń otqa maı quıýy: Kelin túsken kezde, otqa maı quıyp, ottyń kıesi men páktigine senim bildirý dástúri bar.
Sarala qamshymen syıpap dem salady. Sonda kelin ylǵı ul tabady dep yrymdaǵan.
Qazaq halqynyń mádenıetinde at ábzelderine baılanysty kóptegen yrymdar men tyıymdar bar. Mine, taǵy da keıbir keń taralǵan yrymdar men tyıymdar:
8. Qyzdardyń at minýine qatysty
yrymdar men tyıymdar:
. Qyzdardyń shashyn órip júrýi:
Qyzdar shashyn órip at miný kerek. Bul olardyń ınabattylyǵyn jáne ıbaly mádenıetin bildiredi dep yrymdaǵan.
. Keshke qaraı sýǵa barmaý:
Qyzdarǵa keshke qaraı sýǵa barýǵa, jalǵyz at minýge tyıym salynǵan, bul jyn-shaıtandardan qorǵaný úshin jasalǵan jaqsy yrym.
. Qyzdarǵa asaý at minýgekııýge tyıym salý:
Qyzdar asaý at minse, ómirine qaýip tónedi. Baqytsyz bolyp qalady dep yrym etken.
. Qyz bala atqa minip alys saparǵa shyǵýyna tıym salý:
Qyzdar atqa minip, alys saparǵa shyqsa, jol boıynda shaıtan jaılaıdy dep yrym etedi.
9. Uldardyń at minýine qatysty
yrymdar men tyıymdar
.Uldar qyz balanyń atynp mingespeý:
Uldar at mingen qyzdardyń artyna mingesýge tıym salǵan. Olaı etse, ul balanyń rýhy tómendeıdi, nápsi qumar bolyp ketedi dep yrymdaǵan.
. Uldardyń erte jastan atqa minýdi úırenýi:
Uldar 3,5,7 jastan bastap atqa minýdi úırenýi kerek, bul olardyń er azamat bolyp qalyptasýyna kómektesedi. Elin qorǵaıtyn jaýjúrek batyr bolyp erjetedi dep yrym etedi.
. Uldarǵa uzyn shash ósirýge tyıym salý:
Uldarǵa uzyn shash ósirip atqa minýge bolmaıdy, bul olardyń erkektik qasıetterin tómendetedi dep yrym etken.
. Uldardyń kúshin, batyldyǵyn synaý:
Uldardy túrli jarystar men oıyndar arqyly olardyń kúshin, batyldyǵyn synap otyrý dástúri bar. Bul óte jaqsy yrym sanalady.
Bul yrymdar men tyıymdar qazaq halqynyń atqa degen erekshe qurmeti men onyń mańyzdylyǵyn kórsetedi. Olar attyń ıesine adaldyq tanytyp, qaýipti jaǵdaılardan saqtandyrý úshin oryndalady. Sonymen qatar, bul yrymdar halyqtyń mádenıeti men dástúrleriniń baılyǵyn, olardyń turmys-tirshiliginde attyń jáne onyń ábzelderiniń erekshe ornyn kórsetedi. Kúnbe-kúndik qazaq halqynyń turmys-tirshiliginde attyń jáne onyń ábzelderin qandaı maqsatta qoldanyp, qandaı mańyzdy qyzmet atqarǵandyǵyn da túsindiredi.
At ábzelderine qatysty
maqal-mátelder
Aryq atqa qashy- jaý,
Jyrtyq úıge tamshy-jaý.
Aǵaıynnyń azǵanyn,
Ózi bilmes, jat biler.
Artqy aıyldyń batqanyn,
Iesi bilmes, at biler.
Aıtqyzyp istegen istiń máni joq,
Qamshylap shapqan attyń sándigi joq.
Aıttyrǵan jamannyń isi,
Qamshylatqan—shabannyń isi.
Aıylyń quıysqandaı bolsa,
Alashyń týysqandaı bolady.
Aıyrylar dos -
Erdiń artqy qasyn suraıdy.
Aıyrylar dos-
Erdiń artqy qasyn suraıdy.
Aqsaq atqa altyn taǵa,
Jaman taıǵa bir qoı baǵa.
Aqyldy erdiń ishinde ,
Altyn erli at jatar.
Aqyldy áıel ishinde,
Altyn besikti ul jatar.
Aqylsyz jigit aýyzdyqsyz at.
Aqymaqqa arqan kórsetseń,
Asylyp óledi.
Asaý at arqanǵa kónbeıdi,
Qamshyǵa kónedi.
Aqymaqtan arqan boıy alys júr, Turlaýsyzdan tusaý boıy alys júr.
Ala arqan kespeı arylmas,
Ala arqan attamaı syılas.
Alǵash atyńdy tusaýla,
Keıin Qudaıǵa tapsyr.
Altyn eriń atqa tıse,
Altynyn al da, otqa jaq.
Aǵaıynyń atyńa tıse,
Amanyńda jónińdi tap.
Ant urǵannyń erdiń-t
Turmany ońbas.
Atty qamshymen sabaǵanyń,
Ómiri joly bolmas.
Aramdyqtyń arqany qysqa.
Arǵymaq atqa altyn qasty er kerek,
Arystan azamatqa altyndaı qyz kerek.
Arqan boıy joldyń,
Tusaý boıy tóteligi bar.
Arqan úziledi,
Borysh úzilmeıdi.
At aınalyp qazyǵyn tabar,
Er aıúalyp elin tabar.
Arqannyń uzyny jaqsy,
Sózdiń qysqasy jaqsy.
Arqasyna er batqan at,
Aıańshyl keledi.
Artqy aıylym berik bolsa,
Atym týlap netersiń?
Aǵaıynda birlik bolsa,
Jatym maǵan netersiń?
Artqy aıylyń myqty bolsa,
Atyń týlap ne isteıdi?
Artqy qastyń batqanyn,
Qaptal bilmes, at biler.
Aryq atqa qamshy oınar,
Jyrtyq úıge tamshy oınar.
Aryq atqa qamshy úıir,
Jyrtyq úıge tamshy úıir.
Asaý atty taǵa toqtatady,
Tenek inini aǵa toqtady.
Asaýǵa noqta sal,
Júırikke – tumar taq.
Asaýǵa tusaý sal,
Jýasqa arqan sal.
Asyl temir atqa taǵa bolmas,
Jan teri tonǵa jaǵa bolmas.
At basyna kún týsa,
Aýyzdyqpen sý isher.
Er basyna kún týsa,
Etigimen sý kesher.
At minseń, erińdi saıla,
Egin ekseń, kelińdi saıla.
At tapsań, erińdi saıla,
Qysyraq salsań, jelińdi saıla.
At tusaýsyz bolmas,
Adam duspansyz bolmas.
At úıirin saǵynsa,
Artqy aıaǵyn qaǵynar.
Er úıirin saǵynsa,
Aıyl-turman taǵynar.
Atasy basqany Qudaı qosady,
Úıiri basqany noqta qosady.
Atdorba túbin jalamaı,
At toılamaıdy.
Atqa altyn taǵa taǵalasa,
Esek aıaǵyn kóteripti.
Atqa janyń ashysa,
Artqy aıyldy qatty tart.
Attan aırylsań da,
Er-toqymynan aırylma.
Attan buryn er tap.
Atty qamshymen aıdama,
Jemmen aıda.
Atty qamshymenen júrgizbe,
Bappen júrgiz.
Atyna qaraı – turmany,
Ábzeline qaraı árleý.
Atyń taıǵaq bolsa,
Aq tekeniń múıizimen taǵala.
Zamanyń taıǵaq bolsa,
Bir jaqsyny saǵala.
Bolat BOPAIULY
