QAZAQTYŃ AQTYQ ǴURPY
Sóz tórkini
Etımologııalyq máni
"Aqtyq" sózi qazaq tilinde birneshe maǵynany qamtıdy. Etımologııalyq turǵydan alǵanda, "aqtyq" sózi "aq" túbirinen shyqqan, al "aq" sózi qazaq tilinde tazalyqty, páktikti, kıelilikti, qasıettilikti bildiredi. Tarıhı turǵydan, "aq" túsi túrki halyqtarynyń, sonyń ishinde qazaq halqynyń, dúnıetanymynda erekshe oryn alǵan. "Aq" túsi aspan, qudaı, kıeli nárselermen baılanysty bolǵandyqtan, ol túrli ǵuryptarda mańyzdy ról atqarǵan.
Sózdiktegi uǵymy
Qazaq tiliniń sózdiginde "aqtyq" uǵymy kóbinese kelesi maǵynalarda qoldanylady:
1. Qorǵaý jáne saqtandyrý quraly: Aqtyq – bul ártúrli bále-jaladan, jamandyqtan, aýrý-syrqaýdan saqtandyrý úshin adamdardyń kıeli dep sanalǵan jerlerde nemese zattarda baılaıtyn mata, jip nemese basqa da zattar. Bul zattar adamdy jáne onyń jaqyndaryn qorǵaıdy dep senilgen.
2. Ǵuryptyq nysan: Aqtyq – qasıetti, kıeli dep tanylǵan oryndarǵa baılanatyn nemese qoıylatyn zat. Bul zatty baılaý arqyly adamdar Jaratýshydan, rýhanı kúshterden qoldaý surap, óz tilekterin bildiredi.
3. Tazalyqtyń belgisi:
Aqtyq – "aq" sózinen shyqqandyqtan, ol páktikti, tazalyqty jáne rýhanı jańarýdy bildiredi. Bul qazaq halqynyń aq túsine qatysty mádenı maǵynalaryn kórsetedi.
Ǵuryptyq máni
"Aqtyq" sózi tek qana zat nemese mata retinde emes, sonymen qatar, qazaq halqynda "sońǵy" nemese "qorytyndy" maǵynasynda da qoldanylǵan. Mysaly, "aqtyq sapar" (sońǵy sapar, ıaǵnı adamdy jerleý), "aqtyq sóz" (sońǵy aıtylǵan sóz) jáne "aqtyq ret" (sońǵy ret) sııaqty tirkesterde kezdesedi. Bul tirkesterde "aqtyq" sózi adamnyń ómir jolynyń sońǵy kezeńderin bildiredi. Osylaısha, "aqtyq" sózi qazaq tilindegi baıyrǵy, kópqabatty uǵymdardyń biri bolyp tabylady. Ol bir jaǵynan qorǵaý, saqtandyrý, rýhanı tazalyq uǵymdarymen baılanysty bolsa, ekinshi jaǵynan "sońǵy", "qorytyndy" degen maǵynalardy qamtıdy.
Aqtyq baılaý
Aqtyq baılaý rásimi – bul arnaıy salt retinde oryndalatyn jáne rýhanı tazalyqty saqtaý, tilek tilep, Jaratýshydan shapaǵat suraý úshin jasalatyn rásim. Bul rásimniń negizinde adamdardyń áýlıeli oryndarǵa barý arqyly baılanǵan aqtyqtar arqyly rýhanı tazalaný, rýhanı baılanys ornatý maqsaty jatyr. Aqtyq baılaý rásimi kezinde duǵa oqylyp, aq mataǵa nemese basqa da zattarǵa tilek tilep, áýlıeli jerge baılaıdy. Baılanǵan aqtyq – adamnyń rýhanı álemindegi izgilikter men senimderdiń sımvoly bolyp tabylady.
Aqtyq baılaý – qazaqtyń ejelden kele jatqan rýhanı dástúrli ǵuryptarynyń biri. Bul ǵuryp áýlıeli, kıeli oryndarǵa baryp, duǵa oqyp, tilek tilep, sol jerdiń qasıetinen shapaǵat tileıtin salt-dástúrdi qamtıdy. El ishinde Saryarqa, Mańǵystaý, Shymkent, Jambyl, Ońtústik Qazaqstan, Qyzylorda óńirlerinde áýlıeli jerlerge baryp aqtyq baılaý keńinen taralǵan. Áýlıelerdiń qabirine barǵan adamdar aqtyq retinde aq mata, kıimniń shúberegi, aqsha sekildi zattardy túıip baılaıdy. Aqtyq baılaý arqyly adamdar Jaratýshydan meıirim, shapaǵat, tileý tilep, áýlıe-ánbıelerden qoldaý kútedi.
Aqtyq baılaý kóbinese Beket ata, Domalaq ana, Ospan qoja, Bolǵan ana, Qarahan áýlıe sııaqty kóptegen qasıetti oryndarda oryn alady. Bul dástúrdiń tereń máni bar: aqtyq baılaý arqyly adamdar rýhanı baılanysyn nyǵaıtyp, Jaratýshynyń nazaryn aýdarýdy kózdeıdi. Baılanǵan aqtyqtardy joly túsken kez kelgen adam duǵa oqyp alyp, jaqsylyq tileý maqsatynda paıdalanady. Aqtyqtan alynǵan tıyn-teńgelerdi teris is-áreketke, araq-sharapqa jumsaýǵa qatań tyıym salynady.
Aqtyq berý
Aqtyq berý ǵurpy da qazaq mádenıetinde mańyzdy ról atqarǵan. Ertede aqtyq retinde úı janýarlaryn (túıe, jylqy, qoshqar) marqumnyń otbasyna jaqyn týystary, eger marqum bı nemese tóre bolsa, syıǵa tartqan. Aqtyq berý ǵurpy arqyly adamdar qaıtys bolǵan jaqyndarynyń rýhyna qurmet kórsetip, onyń rýhyna arnap jasalǵan áreketterdiń durystyǵyna senimdilik artady. Aqtyq retinde baılanǵan nemese berilgen zattar tabıǵattan tys kúshterge, áýlıelerge arnaldy dep sanalǵan.
Qarajaty joq adamdar aqtyq retinde zattar nemese matalar bere alǵan. Bul ǵuryptyq syılyqtar tabıǵattan tys tirshilik ıelerine degen syı-qurmettiń belgisi retinde usynylǵan. Aqtyq berý arqyly adamdar Jaratýshynyń aldynda adaldyqtaryn dáleldep, ózderi men otbasylaryna jaqsylyq tilep, rýhanı qoldaý suraǵan.
Aqtyq sóz aıtý
Aqtyq sóz aıtý – bul ǵurypta adamdar ólim aldynda turǵan kisiniń sońǵy tilekterin, ósıetterin, aqtyq sózderin tyńdaıdy. Bul dástúr ásirese qazaq qoǵamynda mańyzdy ról atqarǵan, sebebi ol qaıtys bolaıyn dep turǵan adamnyń sońǵy tilegin oryndaýǵa, onyń rýhanı tynyshtyǵyn saqtaýǵa baǵyttalǵan. Aqtyq sóz aıtý kezinde marqum ósıetterin aıtyp, jaqyndaryna sońǵy ósıetin qaldyrady. Bul dástúrdiń taǵy bir ereksheligi – aqtyq sózder arqyly marqumnyń jaqyndaryna jáne urpaǵyna aq batasyn berýi, olardyń ómir jolyna baǵdar berýi.
Aqtyq qoshtasý
Aqtyq qoshtasý – qaıtys bolar aldynda nemese ólim aýzynda turǵan adamnyń jaqyndarymen sońǵy ret kórisip, qoshtasý sáti. Bul dástúrdiń maǵynasy óte tereń: adam óziniń sońǵy deminde jaqyndaryna rızashylyǵyn bildirip, keshirim suraıdy, óziniń ómir jolyn qorytyndylap, aqtyq batasyn beredi. Aqtyq qoshtasý qazaq halqynyń adamgershilik, baýyrmaldyq, keshirimdilik qasıetterin aıqyndaıtyn ǵuryptardyń biri bolyp sanalady.
Yrym-tyıymdar - ǵuryp-salttar
Aqtyq ǵuryptaryna qatysty qazaq halqynyń túrli yrym-tyıymdary bar. Mysaly, aqtyq retinde berilgen zattardy eshqashan durys emes nemese teris maqsattarda qoldanýǵa bolmaıdy, sebebi bul Jaratýshynyń jáne áýlıelerdiń aldyndaǵy adaldyqty buzýǵa ákeledi. Sonymen qatar, aqtyq zattaryn alyp ketýge nemese basqa bireýge berýge qatań tyıym salynady, óıtkeni olar qasıetti kúshpen baılanysta dep sanalady. Aqtyq ǵurpy – qazaq halqynyń rýhanı áleminiń mańyzdy bóligi. Bul dástúrler qazaqtardyń rýhanı qundylyqtary men dinine, áýlıelerge, Jaratýshyǵa degen senimin, qurmetin kórsetedi. Aqtyq baılaý, aqtyq berý, aqtyq sóz aıtý, aqtyq qoshtasý – barlyǵy da tereń maǵynaǵa ıe ǵuryptar, olar halyqtyń rýhanı tynyshtyǵyn saqtap, Jaratýshynyń aldynda adaldyqty bildirýdiń joly retinde qabyldanady.
Aqtyq taǵý
Aqtyq taǵý – qazaq halqynyń nanym-senimderi men rýhanı ómiriniń ajyramas bóligi retinde qabyldanatyn ǵuryptardyń biri. Bul dástúrdiń negizinde adamnyń óziniń jáne jaqyndarynyń qaýip-qaterden, bále-jaladan, jamandyqtardan saqtanýy úshin baılaǵan aq mata nemese basqa da zattary jatady. Aqtyq taǵý kóbinese adamdar ózderiniń ne bolmasa otbasy músheleriniń densaýlyǵyn, uzaq ómirin, amandyǵyn saqtaý úshin jasalǵan.
Mysaly: aqtyq retinde jas sábıdiń qolyna, basyna nemese kıimine aq mata baılap, oǵan tilek tilep, duǵa oqıdy. Bul ǵuryp sábıdiń jamandyqtardan aman bolýyna, onyń ómir jolynyń jarqyn bolýyna arnalǵan.
Aqtyq sý
Aqtyq sý – bul adamdardyń rýhanı tazarý, jańarý, densaýlyqty jaqsartý maqsatynda kıeli jerlerdegi qasıetti sýlardy paıdalaný dástúri. Qazaq halqynda erekshe qasıeti bar dep sanalatyn bulaqtar men kólderden sý alý jáne ony paıdalaný erekshe oryn alady. Mysaly, kıeli jerlerden alynǵan sý arqyly adamdar emdelý nemese ómirlerindegi qıynshylyqtardan arylý maqsatynda shomylyp, iship, betterin jýǵan.
Aqtyq sý – rýhanı jáne dene tazalyǵyn saqtaýǵa baǵyttalǵan, bul ǵuryp arqyly adamdar tabıǵattyń kıeli kúshterinen qoldaý surap, ómirlerin jaqsartýǵa úmittenedi.
Aqtyqty sheshý
Aqtyqty sheshý ǵurpy – bul bir kezderi baılanǵan nemese taǵylǵan aqtyqtyń mindetin oryndaǵannan keıin ony sheshý rásimi. Aqtyq sheshý kezinde adam oǵan jasalǵan duǵa nemese tilek qabyl boldy dep senedi. Mundaı aqtyqty sheshý rásimi kóbinese qasıetti oryndarǵa nemese áýlıelerdiń qabirlerine barý arqyly oryndalady. Aqtyq sheshilgennen keıin, ony jamandyqtardan aýlaq júrý maqsatynda adam ózi saqtap qoıady nemese arnaıy jerge kómip tastaıdy.
Aqtyq qyrqý
Aqtyq qyrqý – aqtyq retinde baılanǵan mata nemese jiptiń mindetin oryndap, onyń qyzmeti aıaqtalǵan soń ony qyrqyp alý rásimi. Bul ǵuryp kóbinese adam ómirindegi qıynshylyqtar, aýrý-syrqaýlar nemese basqa da jamandyqtardan arylǵan soń jasalady. Aqtyq qyrqý arqyly adam Jaratýshyǵa óz alǵysyn bildirip, rýhanı tazalaný jolyndaǵy qadamyn qorytyndylaıdy.
Aqtyq ǵurpy – qazaq halqynyń rýhanı ómiriniń biregeı qyry bolyp tabylady. Aqtyq baılaý, taǵý, sheshý, qyrqý sekildi ǵuryptar halyqtyń dinge, áýlıelerge, tabıǵattan tys kúshterge degen senimderin nyǵaıtyp, rýhanı tazalyqty saqtaý maqsatynda oryndalǵan. Aqtyq ǵurpynyń barlyq túrleri adamnyń óz ómirin jaqsartýǵa, qaýip-qaterden saqtanýǵa, densaýlyqty nyǵaıtýǵa, rýhanı tynyshtyqqa umtylýyna arnalǵan. Aqtyq ǵurpy arqyly qazaq halqynyń dúnıetanymy men rýhanı baılyǵy kórinis tabady, ári bul ǵuryptar halyqtyń urpaqtan-urpaqqa jalǵasyp kele jatqan mádenı murasynyń bir bóligi retinde mańyzdy ról atqarady.
Ilamdaǵy aqtyq ǵurpy
Islam dininde aqtyq ǵurpy erekshe oryn almaıdy jáne ıslamnyń negizgi qaǵıdalarynda mundaı ǵuryptar tikeleı kórsetilmegen. Degenmen, qazaq halqynyń ıslam dinimen ushtasqan dástúrli mádenıetinde, aqtyq ǵurpy ıslamnyń rýhanı jáne moraldyq qundylyqtarymen qatar ómir súrgen jáne belgili bir deńgeıde dinı sıpat alǵan.
Islamdaǵy aqtyqtyń túsinigi
Islam dininde kez kelgen rásimder men ǵuryptar tek qana Allaǵa syıynýǵa baǵyttalǵan bolýy tıis. Shynaıy musylman barlyq táýekeldi tek Allaǵa júkteıdi, al ózge rýhanı kúshterge, áýlıelerge nemese kıeli oryndarǵa táýekel etý shırk (Allaǵa serik qosý) retinde sanalady. Sol sebepti, ıslam ǵalymdary arasynda aqtyq ǵurpynyń ıslammen úılesimdiligi týraly pikirtalastar bolǵan.
Aqtyq ǵurpynyń ıslamdaǵy yqpaly
Qazaq halqynyń dinı tájirıbesinde aqtyq ǵurpynyń ıslamǵa ıkemdelýi baıqalady. Keıbir jaǵdaılarda adamdar kıeli oryndarǵa baryp, aqtyq baılaý arqyly duǵa etip, Alladan óz tilekterin suraǵan. Munda ıslamdaǵy duǵa (dýa) men tazarý (tazalyq) uǵymdary belgili bir dárejede aqtyq ǵurpymen úndesedi.
Aqtyqty ıslamǵa sáıkes qoldaný
Aqtyq ǵurpyn ıslamǵa sáıkes paıdalaný úshin, oǵan dinı nemese rýhanı mán bermeý mańyzdy. Musylmandar úshin basty nárse – Allaǵa táýekel etý jáne Onyń raqymyn tileý. Aqtyq retinde baılanǵan mata nemese basqa zattar tek sımvolıkalyq qural retinde ǵana kórinse, onda ol ıslamǵa qaıshy kelmeýi múmkin. Musylman qaýymy bul rásimdi oryndaǵanda, tek Allaǵa degen senimin basty nazarda ustaýy tıis jáne aqtyqty tek sımvolıkalyq áreket retinde qarastyrýy kerek.
Islam dini aqtyq ǵurpyn tikeleı moıyndamaıdy jáne musylmandarǵa tek Allaǵa ǵana senýge shaqyrady. Degenmen, qazaq halqynyń ıslam dinine deıingi dástúrli mádenıetiniń Elementteri retinde aqtyq ǵurpy ıslammen birge damyp, qazaq musylmandyq tájirıbesinde belgili bir oryn alǵan. Bul ǵurypty oryndaǵan kezde, ıslamnyń negizgi qaǵıdalaryn umytpaı, aqtyqqa rýhanı nemese dinı maǵyna bermeı, ony tek dástúrlik rásim retinde qarastyrý usynylady.
Bolat BOPAIULY
