QAZAQTAR AÝA RAIY MEN TABIǴAT APATYN EJELDEN QALAI BOLJAǴAN?
2024 aýa raıy jóninen erekshe jyl retinde este qalaıyn dep tur. Qys qatty boldy. Endi birer kúnde jaz da keledi dep otyrǵanda, tipti myna mamyrdyń aıaǵy qys mezgilindeı sýyp ketti. Soltústikti bylaı qoıǵanda, ońtústigimizdiń ózinde qar jaýyp, tań-tamasha kúıde otyrmyz. Al kóktem shyǵa qyzyl sý qaptap, eldiń esin alǵany kóz aldymyzda. Bul bizde ǵana emes, jat jurtta da bolyp jatyr. Tasqynmen áli de alysyp jatqan óńirler bar.
Mundaı kezde baıyrǵy ata-babalarymyz qandaı amal jasady? Olar aýa raıyn, tabıǵat apatyn boljap bile aldy ma?
Suraq: Bir sózińizde «Qazaq – astrolog halyq» depsiz. Buny nege súıenip aıttyńyz?
Bolat Bopaıuly: Qazaq halqy eski ǵasyrlarda ulan-asyr uly dalany meken etti. Onda mal, egin, qus, balyq sharaýashylyǵymen shuǵyldanyp, kóshpeli ómir ótkizdi. Sol zamandarda qazaqta qystaý, jaılaý, kókteý, tóldeý, otar degen syndy kóp qonys -jurttary boldy. Qazaq halqynyń turmys-tirshiligi tábıǵat, jaratylys dúnıesindegi aýa raıymen, jerdegi mal jaıylymdarymen tikeleı qatysty boldy. Ol zamandarda aýa raıyn búgingideı zerttep, aldyn ala uqtyryp otyratyn Elektrondy zamanaýı aparattyq quraldar bolmady. Sondyqtan halyq arasynda arnaıy aspan juldyzdarynyń oryn almasýyna qarap, aı qabaǵy men kún dıdarynyń qubylýyna baǵyp ár kúngi, ár aptadaǵy, ár aıdaǵy, ár jyldaǵy aýa raıynyń ózgerisin baqylap, qaı ýaqytta jaýyn-shashyn bolady, qaı kezde qalyń qapsaǵaı qar jaýyp, boran soǵyp, qatty kún sýytyp, saqyldaǵan sary aıaz keletinin bilip, ony malshy qaýymǵa kún ilgeri málimdep, bolatyn alapattardan saqtanýǵa shaqyryp otyrdy. Sol bilimniń negizinde malshylar qaýymy aldynda jaıylyp júrgen qazynasy bolǵan malyn apatqa ushyratyp almaı, baılyqtaryn balqytyp, kóńilderin shalqytyp ustaı bildi.
Qazaqtyń ulan-asyr uly dalasynda ósken kez kelgen qazaq astrolog dep aıta alamyz. Olar ushqan qusqa, atqan tańǵa, batqan kúnge, aqqan sýǵa, aýǵan bultqa, jymyńdaǵan juldylǵa, qoradaǵy malǵa, jerdegi jybyrlaǵan jándikke, ósken shópke, ulyǵan ıtke, shaqyrǵan qorazǵa, jel baǵytyna .t.b. Tolyp jatqan belgi beınege qarap aýa raıyn, sý tasqynyn, órt apatyn, qýańshylyq apatyn, zilzala bolaryn qanyq jáne anyq bilip otyrǵan. Mundaı tól tájirıbeler kúndelikti otbasynda, oshaq qasynda, dastanda urpaqtaryna kúnde-kúnde aıtylyp otyrǵandyqtan qazaqtyń quıma qulaq jas balalary ony qalt jibermeı qaǵyp alyp, aqyl qaltasyna salyp alyp, óziniń tól bilimine aınaldyryp alǵan. Meniń kez kelgen qazaq astrolog dep aıtqanym sodan bolar.
Suraq: Demek, mal baqqan, jer emgen ata-babalarymyzdyń kókten, ıaǵnı aspannan da alary bolǵan tárizdi...
Bolat Bopaıuly: Men «Qazaq astronomııasy» degen úlken kitap jazǵam. Bul suraqqa sol kitaptan tolyq jaýap tabylady. Dese de bir úzik syr aıta keteıin.
Kók asty, jer betinde ómir súrgen halyqtyń aspan juldyzdaryn tanýy – tipten tańǵalarlyq jaıt. Jeti qaraqshy, temirqazyq, tańsholpan, kishi sholpan, bolpan, qyzyl juldyz, sary juldyz, tarazy, súmbile, esekqyrǵan, tana juldyz, bosaǵalyq, sartan, zaýza, jádı jáne taǵy basqa juldyzdardyń bárin qazaq halqynyń kóbi, tipti bári biledi. Mine, osy juldyzdardyń atyn ǵana emes, olardyń táýlik boıy jáne maýsymdyq oryn almasýy men aspan qazanynyń qaı mezgilde qaı baǵytynan kórinetin oryn almasý qozǵalysyn da jaqsy meńgergen. Soǵan baǵyp sharýashylyǵyn beıimdep, kóteýge qaı ýaqytta kóshý, qystaýǵa qaı ýaqytta qoný, maldy qaı ýaqytta qyrqý, qoshqar - tekeden qaı ýaqytta kúıek alý syndy tolyp jatqan turmys-tirshilikke baılanysty is-sharalardy sol aspan juldyzdarynyń qyzmetine qarap, bári-bárin ornymen, jón-josyǵymen, tártibimen atqaryp otyrǵan. Bul qazaq halqynyń dana dala bilimderi, tól tájirıbeleri deýge bolady.
Suraq: Ejelgi qazaqtar jer silkinisi, sý tasqyny sııaqty tabıǵat apattaryn naqty qalaı boljaǵan?
Bolat Bopaıuly: Qazaq halqy zilzala, topan sý, qyzyl sý, tasqyn sý, órt, qara quıyndy boran, qalyń qar, qýańshylyq syndy tilsiz jaýlardyń bolaryn buryn boljap, ilgeri bilip otyrǵan.
Oǵan mysal kóp. Olardy aıtar bolsaq, osyndaı apat bolardan jarty jyl buryn dalany meken etken beıýaz qońyr ańdar qaraquıryq, bóken, elik, qulandar jer aýdaryp basqa jaqqa aýyp ketedi. Tórt túlik maldyń minezi buzylyp, qyrshańqy bolyp jaıylmaı sileıip turyp alady. Túnde tóbesi jabyq qoraǵa kirmeı qashady. It kókke qarap ulyp tynymtappaı arly-berli júgiredi. Mysyq úıdiń ishindegi syrmaqty tyrmalap tútip tastaıdy. Úıden bezip, syrtqa qaraı qashady. Tynymsyz mııaýlap, qaradaı mazasy ketedi. Taýyq, qaz-úırekter qańqyldap, uıasyna qonaqtamaı qoıady. Jer astyn meken etetin jándikter jer betine shyǵyp jorta bastaıdy. Jylandar jer aýyp kóshedi. Qustar uıysyp ushyp, kókten kóp sańǵyryqtar tastap belgi beredi. Aýa raıy kenet ózgerip, kún ne ysyp, ne sýyp, aıaq astynan jańbyr ne qar jaýyp, uıytqı boran soǵyp, jer qyzyp, sý ne órt apattary, ne taý kóshkini sııaqty qubylystar baıqalady. Mine, osyndaı ózgeris baıqalǵannan bastap bir alapattyń bolaryn boljaǵan qazaq jurt jańalap, qara qostaryn qaýipsiz jerlerge kóshirip tige bastaıdy. Jalpy, haıýanattardyń boıyna berilgen sezgishtik qabilet qazirgi zamandaǵy Elektrondy baqylaý quraldarynan áldeneshe myń ese artyq. Olar tiri organızmmen tikeleı qabyldaıdy.
Suraq: Mundaı boljaǵyshtyq qumalaq ashý men tús jorýda qoldanylǵan ba?
Bolat Bopaıuly: Qazaq halqy – tús jorýdyń da mamany. Tústi Alladan kelgen aıan, anyǵyn Alla biledi dep senedi. Tústi kórýshiden emes. Tús mátinin jorýshydan dep uıǵarady. Al qumalaqshy, jaýyrynshylardyń jóni bolek, joly bólek. Ol – basqa taqyryp.
Suraq: Bıyl qys qatty boldy. Endi mamyrdyń aıaǵynda qar jaýyp, kún sýytyp jatyr. Baıyrǵy kózqaraspen qaraǵanda mundaı kúnderge ne dep baǵa berýge bolady?
Bolat Bopaıuly: Ótken 2023 qoıan jyly qys qatty sýyq, qar qalyń, qys aıazdy ótti. 2024 jyly naýryzdyń 22 juldyzy ulý jyly kirdi. Ótken qoıan jylynyń kúz maýsymy eki kelip, qarashaǵa deıin kún jylymyq ótti. Sol kezdegi teletilshilerge bergen bir jaýapta aıtqan edim. Kúz uzaqqa sozylsa, keler kóktep mamyr aıaǵyna deıin salqyn ótedi dep.
Mamyrdyń 19 - 27 deıin «Zaýza» degen amal kirip tur. Osy kúnniń sýýy sodan. «Quralaıdyń salqyny» mamyrdyń sońynan maýsymnyń 9-yna deıin bolady. Ol kezde kıikter tóldep, kıe kezine enedi. Kıikter kıe kezine engende de osyndaı salqyndar bolady. Kıik aýlaýǵa tyıym salady. Ony atýdy «Kıiktiń kıesi urady» dep jaman yrymǵa sanaıdy.
Suraq: Al astrologııa turǵysynan qaraǵanda mundaı tabıǵat qubylysyna qandaı áserler bar?
Bolat Bopaıuly: Ulý jyly uly jyl dep qaraıdy, jaqsylyqqa balaıdy, toqshylyqqa sanaıdy. Ulý – dymqyl jerde, kóbinde sý aımaqta ózen , kól, teńizdi jerde tirshilik etetin jándik. Qazaq uǵymynda ulý jyly jaz jańbyrly, kún salqyn, shybynsyz jaıly jaz bolady, egin bitik ósip, ónim kóp alynady, shóp uzaryp ósip, mal jaıylymy shuraıly bolady, qysta qar qalyń jaýyp, aıazdy kúnder ótedi dep joramal jasalǵan.
Jalpy alǵanda qazaq halqy kórgen túsin de, bastaǵan isin de, kirgen jylyn da jaqsylyqqa joryp, beıbit ýaqyt tilep otyrady.
Suraq: Bıyl elimizde erekshe sý tasqyny júrip ótti. Batys óńirler halqynyń áli de sýmen alysyp jatqanyn estip otyrmyz. Baǵzy zamandarda mundaı qaýip-qaterden qalaı qorǵanǵan ekenbiz?
Bolat Bopaıuly: Qazaq ózi qonystanǵan qut mekenin shyǵys, batys, ońtústik, soltústik dep tórtke bólip, ony tórt maýsym aýysýyndaǵy aýa raıy ózgerisine de bólip qarastyrǵan. Taýly jer, jazyq jer, oıpań jer, dóńdi jer dep jer bederine de zer salǵan. Soǵan baılanysty qaýipti jer, qaýipsiz jer degen syndy jerdiń de kıeli tustaryn tańdap qonys tepken. XV ǵasyrdaǵy Asan qaıǵynyń da jeruıyqty tańdaýy soǵan keremet mysal bolady.
Qaı óńirlerge qar qalyń, jańbyr kóp jaýady, qaı óńirlerge qar juqa, jańbyr az jaýady? Qaı óńirlerde ózen tasqyny kóp júredi? Tabıǵat apattary neden bolady? Osy sııaqty jaıttardy aldyn ala boljap, halyqtyń tasqyn sý apatyna ushyramaýy úshin el bastaǵan el aǵalary, el ishindegi esepshi mamandarmen aqyldasa otyryp qaýipsiz qutty qonystarǵa úı tigip, qonys salyp, mal men bastyń amandyǵyn birinshi orynǵa qoıǵan.
«Jar basyna úı salma, jar qulasa, úı keter. Sýaǵarǵa úı salma, sý tasysa, kúı keter» dep ondaı qaýipti jerlerge úı salmaǵan. Jurt shyǵarmaǵan.
«Sýly jer – nýly jer» dep shuraıly qonystardyń da eń qaýipsiz jerlerin tańdap qonǵan.
Osy joly elimizdiń batysyndaǵy sý basyp qalǵan aýyldardyń kóbi sondaı tasqyn júretin oıpańdaý jerler bolsa kerek. «Apat aıtyp kelmeıdi, qaıtyp keledi» degen dana sóz bar. Bolashaqta ata-baba tájirıbesine súıene otyryp, qaýipsiz qonystardy tańdaý kerek dep oılaımyn.
Batys jaqta qys uzaq, qar qalyń, kún salqyn, jańbyr kóp bolatynyn eskerý bárinen mańyzdy. Onda da mańyzdysy – halyqtyń bas amandyǵy. Qazaqstanda jer jetedi. Eń tańdaýly ári qaýipsiz qonystardy tańdap qurylys salǵan jón. «Úıi bardyń kúıi bar, úıi joqtyń qandaı kúıi bar» demeýshi me edi?
Batystaǵy halyqtyń baspanasynan aıyrylyp qalýy ońaı emes. Dese de úkimet kómek kórsetip, el bolyp jumylyp apat saldaryn joıýmen aınalysyp jatyr. Eski ketpeı, jańa kelmeıdi. Qys artynda kóktem bar. Ornynda bar ońalyr dep senemiz.
Al ulý jylǵy kóktem uzaqqa sozylyp, jańa ózińiz aıtqandaı, mamyrdyń sońyna deıin salqyn, tipti sýyq bolyp ótti. Maýsymnyń ortasynan aýǵan soń kún ysyp, mamyrajaı jaz keledi. Anyǵyn Alla biledi. El aman, jurt tynysh, beıbit zaman bolsyn dep tileımiz.
Suraq: Jyl mezgilderine, tabıǵat qubylystaryna, aıtyp kelmeıtin apattan qorǵanýǵa baılanysty qazaqtyń qandaı yrymdary, rásimderi, dástúrleri bar? Mysaly, ótken aıda sýdyń betin qaıtarý úshin Jaıyqtyń jaǵasynda otyryp, urshyqty teris ıirgen ájeıdi kórdik...
Bolat Bopaıuly: Ulý jyly dúnıege kelgen adam ulý jyly ulý óltirmeıdi. Basymdaǵy baǵym qaıtady dep yrym etedi. Múshel jasqa tolǵanda ulý beınesinen jasalǵan alqa taǵyp júredi. Sonda ǵumyr jasym uzaq, densaýlyǵym jaqsy bolady dep yrym etedi.
Eger bul jyly qatty qurǵaqshylyq bolsa, ala jazdaı jaýyn-shashyn mólsheri az ne túk tambaı qoısa, onda aýyldaǵy esepshi ne molda-qojalar bir bulaqtyń basyna baryp, dúıim eldi jıyp, sıyrdan buqa, túıeden býra, jylqydan aıǵyr, qoıdan qoshqar, eshkiden teke syndy maldyń birin qurban etip shalyp, «Tasattyq berý» syndy ǵurpy bar.
Sondaı-aq qazaqta basyna kún týǵanda , sol qıyndyqtan tez qutylý úshin jasaıtyn ár túrli yrymdar bolǵan. Ásirese, osyndaı sý tasqyny bolyp, el men jerdi topan sý basyp, úı, mal-múlki zııanǵa ushyrap qatty qıyndyq kórgende, sondaı apattardyń betin qaıtarý úshin baǵzy zamandaǵy ata-babalarmyz ben aq kımeshekti analarymyz tasyp kele jatqan sýdyń aldyna otyra qalyp, urshyǵyn teris ıirse, sý ıirimi keri qaıtady. Sý aldyna aq tamyzyp, laýlaǵan ot alyp shyqsa, sý basqa arnaǵa buryla aǵady dep yrym jasaǵan...
Al batystaǵy apanyń istep otyrǵanyna sol kóneden qalǵan yrymnyń qaıtalanýy dep qaraǵan jón. Ári aıtsaq sý tasqyny kelip eldiń úreıin alǵan soń, kishkentaı balalar qatty qorqyp, ómirden sýynyp ketpeý úshin sondaı urshyqty keri ıirip, balalardy aldaýsyratqany ǵoı. Ony kórgen balalar apamyz sýdy qaıtaryp, bizdi qutqaryp jatyr dep júrekterine senim kirip, úreıden qutylady.
El.kz saıtynan
