Qazaqta ar, uıat qashanda qundy bolǵan...
Qazirgi tańda shyny kerek, qoǵamda ar, uıat, ıman degen qundylyqtar azaıyp bara jatyr. Ol rýhanı, adamı turǵydan bolsyn nemese júris-turys, kıim-kıis turǵysynan bolsyn. Osydan nebári on bes, jıyrma jyl buryn,el, qysqa etek kıip, jalańashtanǵan qyz balasyn kórse, betin shymshyp, bunyń uıat ekenin, bulaı kıingenniń uıatsyzdyq ekenin meńzep, úlken kisiler: «Qaraǵym, munyń uıat emes pe?! Tyrtıtyp kıip alǵanyń ne?» «Ne mata jetpeı qaldy ma?» dep sógip, urysatyn-dy. Esterińizde me? ondaılardy mektepte de ata-anasyn shaqyrtyp, ózin búkil oqýshylardyń aldyna shyǵaryp jınalysqa salyp, urysyp, eskertý berip, betin qyzartyp jatatyn. Al, qazirgi jaǵdaıdy ózderińiz kórip-bilip júrsizder. Jalańashtaný modaǵa aınaldy. Ol – mádenıettilik, zamanaýılyq bolyp sanalady. Qazirgi kúnikıimimizben birge rýhymyzda jalańashtanyp barajatqan syńaıly kórinedi maǵan. Iá, munda biz tek kıim ǵana máselesin aıtyp otyrmyz. Al, búgingi qoǵamdaǵy rýhanı daǵdarystyń bet alysy adam shoshytady.
Ar, uıat, úlkenge qurmet, kishige izet, ádeptilik, ımandylyq, bııazylyq sııaqty qasıetter kóbine kitapta ǵana qalǵandaı. Arlylyq, uıattylyq – negizi paıǵambarlardyń boıynda tabylatyn uly sıpattardyń biri. Qadirli sahaba Ábý Áııýb (r.a.) jetkizgen hadıste:
«Tórt nárse paıǵambarlardyń erekshelikterinen: uıat, ıis sebiný, mısýak qoldaný jáne neke»[1], – delingen.
Taǵy bir hadıste: «Adamzattyń alǵashqy kúninen bastap barlyq paıǵambarlardyń bir aýyzdan aıtqany – «Eger uıalmasań, bilgenińdi isteı ber» sózi».[2]
Ibn Abbastan (r.a.) jetken rıýaıatta Allanyń Elshisi (s.ǵ.s.): «Árbir dinniń ózine tán minezi bar, Islamnyń minezi – uıattylyq», – degen.[3]
Imran ıbn Hýsaıynnan (r.a.) jetken rıýaıatta Allanyń Elshisi (s.ǵ.s.): «Uıat tek jaqsylyq ákeledi»,[4] – degen.
Basqa rıýaıatta: «Uıattyń barlyǵy da qaıyrly», – delingen. Ábý Hýraıradan (r.a.) naqylda Allanyń Elshisi (s.ǵ.s.) bylaı degen:
«Uıat – ımannan, al ıman jánnatta bolady. Buzyq sóz – dórekilikten, al dórekilik tozaqta bolady».[5]
Al, hakim Abaı Qunanbaıuly:
«Ádilettilik, arlylyq pen mahabbat – qabirden ári ótkendegi úsh joldasyń osylar» dese, qazaqtyń kemeńger jazýshysy Ǵabıt Músirepov: «Qazaqta ar-uıat eń joǵary sanalady», – degen. Negizi ar men uıattyń azaıýynyń sebepteri kóp. Sonyń biri kógildir Ekran desek qatelespesbiz. Halqymyz:
«El bolamyn deseń – besigińdi túze» dese, qazir, «El bolamyn deseń – Ekranyńdy, ǵalamtoryńdy túze» desek, durysyraq sekildi.
Buryn ımandy elimiz: «Malym – janymnyń sadaqasy, janym – arymnyń sadaqasy» dep ar-uıatty maldadan da, jannan da bıik qoıǵan. Halqymyz áý bastan Islam dinimen sýsyndap, Paıǵambaryzyzdyń (s.ǵ.s.): «Uıat – ımannan» degen hadısine amal etip, «Ólimnen uıat kúshti», «Ádeptilik, ar-uıat – adamdyqtyń belgisi» degen. Ata babamyz qashanda bir ádepsizdik qylyq kórse: «Uıat bolady» dep bir-birin eskertip ol istiń kúná nemese jamandyq, ádepsizdik ekendigin meńzep qoǵamdy rýhanı kúıreýden saqtandyryp otyrǵan. Uıatsyzdyqtyń qashanda jaqsylyqqa aparmaıtynyn bilgen. Arsyzdyq jaman qasıet dep eseptelip, adaldyq, ar-namys, uıattylyq qashanda joǵary baǵalanǵan. Bular adamdy baqytqa, tabysqa jeteleıdi dep ılanylǵan. Osy turǵyda Júsip Balasaǵunı:
Pále-jala jolyn uıat kesedi,
Uıatsyzdyq erdiń emsiz keseli.
Ashyq minez, páktik, uıat, serik bop,
Jarasady qýanyshqa kórik bop.
Adal ar men aq kóńil de elener –
Eki jalǵan baqytyna bólener, – dep qandaı keremet aıtqan deseńshi.
Qoryta kelgende, qurmetti oqyrman, Allany da razy etetin, eldi de órge bastaıtyn urpaq qalasaq odan joǵarydaǵy qundy naqyldardy basshylyqqa ala otyryp, olardy arly, uıatty, adamgershiligi mol etip tárbıeleýge mindettimiz.
Baqytjan Ótkelbaev
[1] Tırmızı, neke, 1101
[2] Býharı, ádep, 78
[3] Ibn Mája rıýaıat etken
[4] Buharı men Múslim rıýaıat etken
[5] Tırmızı, Ibn Hıbban rıýaıat etken
