QAZAQ SALTY BOIYNShA SAQAL-MURT QOIýDYŃ JÓN-JOSYǴY
Qazaq halqy «sóz kórki – maqal, jigit kórki – saqal» dep, er-azamattary saqal-murt qoıýdy – azamattyqtyń, ınabattylyqtyń, aqsaqaldyqtyń belgisi dep qarap, balıǵatqa tolǵan bozbala kezderinen bastap murt qoısa, balaly-shaǵaly bolyp, kelin túsirip, qyz uzatyp nemereli bolǵan soń saqal qoıady. Alaıda, saqal-murtty qalaı bolsa solaı qoıa bermegen, qaıta, saqal-murt qoıýdyń ózindik jón-josyǵy bolǵan. Mysaly, er azamattar murtty balıǵatqa tolǵannan balaly-shaǵaly bolyp, tuńǵysh qyz uzatyp, kelin túsirgenge deıin qoısa, kelin túsirip, qyz uzatyp, nemereli bolǵan soń, resmı saqal qoıa dy. Al, kelin túsirip, qyz uzata almaǵandar 50-den asqan soń saqal qoıady.
Qazaq halqy saqal-murt qoıýdy jigittik əsemdik pen aqsaqaldyq salaýattylyqtyń, ómirge degen shúkirshiliktiń, qanaǵatshylyqtyń belgisi dep qaraǵan, ıaǵnı, bilikti kisiler balaly-shaǵaly bolyp, nemere súıgen soń, Qudaıdyń bergenine shúkirshilik etip, «boldym, toldym, ata boldym, keıingilerge aqyl-keńes berip, úlgi-ónege kórseter kezim jetti, dúnıeniń endigi qyzyǵy – urpaqtarǵa tən. Endi bala-shaǵanyń aldynda kóz jumsam armanym joq» dep, saqal qoıyp, əri sol kúnnen bas tap ózderin dúnıe qyzyǵynan shettetip, qyzbalyqty tastap, jastarǵa aqyl aıtyp, úlgi-ónege kórsetý jolyna túsedi.
Ədette, murt qoıǵan jigitter murtyn aýzyna túsirmeı, ədemilep shalǵysyn qaıyryp júredi. Al, saqal qoıǵandar, saqaldy ózderiniń bet pishinderine jarasatyndaı etip qoıyp, ədemilep jasap, jýyp-tarap, taza ustaıdy. Eshqashan kir-qojalaq, qaýǵadaı qyp ósirip jibermeıdi. Qaıta, saqalyn aýyq-aýyq tarap, jasap, jarasymdylyǵyn saqtaıdy. Tipti, el-jurt 60-qa kelgenshe saqal-murt qoımaı, bet-aýzyn jylmyqtaı qylyp júrgen erkekterdi «qartaıǵanyn bilmegen aqymaq» dep syltyń etedi.
Qazaq halqy saqaldy erekshe qadirleıdi. Jasy kishi adamdar saqaldy kisilerdi kórgende, olarǵa mindetti túrde səlem berip, qurmet kórsetedi. «Aqsaqal» dep aldarynda ədep saqtap, kishilik, kisilik tanytady. Eshqashan oǵash qylyq, oqys minez kórsetpeıdi. «Syıǵa – syı, syraǵa – bal» degendeı, saqal qoıǵan kisiler de saqalynyń salaýatyn saqtap, «aqsaqal» degen ardaqty atqa daq túsirmeýge tyrysady, Iaǵnı, ózderin aýyl aqsaqaly boldym, otbasy men aýyl-aımaqtyń uıtqysymyn dep eseptep, el aldyndaǵy aqsaqaldyq paryzdaryn ótep, asqaq adamgershilikpen, jomarttyqpen úlgi-ónege kórsetýge tyrysady.
Qysqasy, saqaldy «osy qasıetti saqaldyń qadirine jetemin, atyna daq túsirmeımin, el-jurtyma úlgi-taǵylym kórsetip, halqymdy bereke-birlikke shaqyramyn, pendelik bylyq-shylyqqa boı urmaımyn» degen kisilik qadir-qasıeti joǵary adamdar ǵana qoıady. Bolmasa, saqaldyń qadir-qasıeti qashady dep uǵynady. Sondyqtan da, úlken adamdar əbestik qylyq kórsetse, olardy «aýzyna ata saqaly shyqqansha onysy nesi» dep sógedi. Al, jaman is-qımyl kórsetse, «anaý aýzyńdaǵy saqal ma, ne?! Saqaldy basyńmen uıalsań bolmaı ma?!» dep qatań jazǵyrady.
Saqal-murt qoıý er adamdardyń jaýapkershilik jəne boryshtylyq sezimderin kúsheıtip, adamdardy izgilikke, tektilikke, tazalyqqa baýlyp, asqaq adamgershilikke daǵdylandyrady. Er-azamattardyń el-jurt arasyndaǵy bedelin kóterip, qadir-qasıetin arttyrady.
Aıyp NÚSIPOQASULY
