QAZAQ DALASYNDAǴY ISLAM JÁNE ELIMIZDEN ShYQQAN ÁÝLIE-IShANDAR

Qazaq dalasynda ıslam mədenıetiniń ornyǵyp damýyna, halyq sanasynda ıslam qundylyqtaryn qalyptastyrýǵa qazaq jerinen shyqqan dinı qaı̆ratkerler, ıshandar úlken eńbek sińirdi.

Qazaq qoǵamynda ıslamdy durys baǵytta taratyp, halyqty, ultty bir senimge biriktirýge kómektesip, eldiń yntymaǵyn, bereke birligin qalyptastyrýda ədil qazylyq qyzmetimen halyq sanasyna ıslam qundylyqtaryn, ıslam mədenıetin qalyptastyrýǵa qazaq dinı qaı̆ratkerleri men ıshandarynyń qazaq tarıhynda alar orny erekshe. Qazaq tarıhynda ıshan, damollala, ahýn t.b. dinı qaı̆ratkerler ult azattyq kóterilisterdi bastap, qazaqtyń təýelsizdigin saqtaýǵa da at salysqany belgili. Məselen, Ahýn Qusaı̆ynov elshiligi S.Datuly bastaǵan kóterilis kezinde (1783-1797) Reseı̆ úkimeti atynan qazaq dalasyna kelgen (1785, 1790) məmilegerlik elshilik toby Zuqa batyrdyń əkesi Səbıt Damollanyń halyqty bastap kóteriliske shyǵýy, qazaqtardyń alys shetelderge qonys aýdarý barysynda qomaqty el jurtty jaýdan aman saqtap elge basshylyq jasaǵan Nurbaı̆ molla t.b. Alaı̆da, osy dinı qaı̆ratkerlerdiń ıslam qundylyqtaryn qalyptastyrýdaǵy qyzmeti, qazaq dalasynda meshit janyndaǵy medreselerde dinı bilim berilý, alǵashqy dinı ustazdar, kitaphanalar týraly məseleler otandyq ǵylymda tereń zerdelenbegendikten zertteý nysanasynda qalyp otyr.

Ə.Dəýlethan túrki halyqtary (túrkeshter, qarlyqtar) qytaı̆lardyń jıi shabýylynan teperish kórgendikten arabtarmen VII ǵ. basynda qarym-qatynas ornatyp ıslamdy qabyldaǵanyn aı̆tady. Zııad bastaǵan arabtar horasan, parsy armııasynda ortaazııalyq soǵdy t.b. əskerler bolǵan. Talas mańyndaǵy Atlah degen jerde 751 j. arabtar qytaı̆dyń Tań ımperııasy əskerlerin oı̆syrata jeńýinen Islam Qazaqstanda birjola ornyqty. Arabtar qazaq dalasyna kelgende Islamǵa deı̆in mədenıeti damyǵan ertedegi qalalarǵa tap bolǵany jaı̆ynda jazdy. Əl Maqdısı: «Atlah úlken qala aı̆nalasy bıik dýalmen qorshalǵan. Baý baqshasy kóp, júzim mol ósedi. Meshiti ortalyǵynda, bazary qala shetinde» deı̆di [1.9b.]. Arabtar qazaq dalasyn jaýlaýǵa emes, din jaıýǵa kelgendikten, olar dúnıe-múlik emes, ol jerdegi bilimdi, ónerli, sheber ustalardy ózderimen birge arab eline alyp ketkendigi anyqtalyp otyr. Arabtar qazaq dalasyndaǵy mədenıet oshaqtarynan alyp ketken bilimdi adamdardyń sany S.B.Bólekbaevtyń paı̆ymdaýynsha əzirshe 500-den astam ekendigi ǵana məlim bolyp otyr. Islamnyń qalyptasýyna tikeleı̆ əser etken shaı̆qasty qazaq tarıhynda zertteýshiler birde «Talas shaı̆qasy», birde «Atlah shaı̆qasy» dep kelgendikten, tarıhshy D.Əlimǵazy: «Biz alapat shaı̆qas aýqymyna, soǵysqa qatynasqan əskerlerdiń mənine baı̆lanysty «Atlah-Talas» shaı̆qasy dep ataýdy jón kórdik» deı̆di [1, 9 b.]. Islamdy memlekettik deńgeı̆ge kóterip, resmı dinge aı̆naldyrǵan ertedegi Qarahan memleketi hany Satuq Buhra Qashqarııada ıslamdy Qarahan handyǵy men kórshi aı̆maqtarǵa jalpy din retinde túrki tildes halyqtar arasynda resmı din retinde ornyqtyryp, jalpylastyrýǵa úlken úles qosty. Ol 955 j. qaı̆tys bolǵan soń, onyń murageri Musa bın Abdý Karım əkesiniń saıasatyn jalǵastyryp, Qashqardy Qarahan memleketiniń astanasy dep jarııalap, ıslamdy resmı memlekettik din retinde jarııalady.

Islam dinin qazaq dalasyna taratý, durys oqytý mıssııasymen arab elderinen kelgen qazaq tarıhyndaǵy Qojalar Orta Azııa, Qazaqstan jerine kelip qonystanyp, sińisip ketkeni, Təýke hannyń «Jeti jarǵysynda» Qojalarǵa «qara» halyqtan jeti ese artyq qun belgilengeni tarıhtan belgili. Qojalardyń biri dinı qaýymdastyq jetekshisi Appaq Qojanyń urpaqtaryn madaqtaýǵa arnalǵan HVIII ǵ. Pj. jazylǵan «Islamname» – óleń túrinde jazylǵan tarıhı shejire saqtalǵan, avtory Molla Muhammed Abd əl-Əlim ben Ahýn Arzý Muhammed, ulty uı̆ǵyr. Bul shejire qazaq tarıhyn zerdeleýde osy kúnge deı̆in qundy derek kózi bolyp tabylady. Túrki halyqtary arasyna tassaýf - sopylyq baǵyttyń keń óris alýyna muryndyq bolǵan qojalarǵa Orta Azııa men qazaq dalasynda jergilikti halyq úlken qurmet kórsetken. Islam dini qundylyqtary ıslamǵa deı̆ingi salt-dəstúrlermen, nanym senimdermen astasa damı otyryp, ertedegi Qazaqstan qalalarynda dinı bilim berilip, medreseler jumys istedi. Qazaq jerinen shyqqan dinı ǵulamalar jaı̆ynda Ə.Derbisəli [3, 5 b.], K.Shəmshıddın [4, 5 b.] eńbekterinen baı̆qalady. Qazaq dalasyna arab tilin, Quran negizderin oqytý bastalǵandyqtan arab elderine qojalardan basqa túrkiler de saıahatqa baryp kelý óris alyp, ózara yqpaldasý qarym-qatynas ornaǵandyqtan arabtar túrik tilin úı̆renýge den qoı̆yp, arabtar sol kezdegi túrki bilimdi tulǵalarmen birlese 1245 j. Mysyr Məmlúk memleketiniń Qypshaq ortasynda túrik-arab sózdigin qurastyryp shyǵardy. Qazaq tarıhynda osy kóne qypshaq shyǵarmasynda eń alǵash «qazaq» sózine «erkin, kezbe (táýelsiz)» [5, 49 b.] degen mən berildi. Qazaq jerindegi «IH ǵ. Otyrar, Isfıdjab, Balasaǵun, Syǵanaq, Jent t.b. erte qalalarda Islamdy ýaǵyzdaýshylar belsendi əreketteri saıası sıpat alǵan bolsa, H ǵ. bastap ıslam ilimi jolyndaǵy təlim tərbıelik ordalar - medrese-tekkeler túbegeı̆li ornyǵyp, ıslamdyq ahlaqı (moraldyq) ustanymdar qalyptasa bastady. Q.A.Iassaýı dúnıege kelmeı̆ turyp, Isfıdjabta ıslamdyq fıqh (quqyq) mektebi hanafı mázhabynyń ondaǵan ókilderi ómir súrdi» [6, 5 b.]. Bul ǵylymı derekterdi Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq ýnıversıtetiniń ǵylymı mamany, ustaz G.S.Omarova óziniń ǵylymı zertteý maqalasynda keltirgen.

Atalmysh tereń ǵylymı zertteýge nazar salsaq, qazaq jerinde qojalar, sol kezdegi dinı bilimdi adamdar aldymen qazaq handary men aqsúı̆ekter balalaryn oqytty. Alǵashqy dinı bilim maktabta berilip, oqýshylar arab tilin, Quran qıraǵattaryn úı̆renip, maktabty bitirgender joǵary oqý úshin medreselerge (madrasa) tústi. Qazaq jerinen bilim izdeýshiler dinı bilim ortalyǵy Túrkistan, Buhara («Mır-arab», Kókeltash t.b. medreseleri), Samarqan t.b. medreselerinde joǵary bilim aldy. Reseı̆ otarlaýyna deı̆in qazaq jerinde ıslamnyń damýyna keń jol ashylyp, qojalar, ıshandar ıslamdy tereń ýaǵyzdady. Qazaq qoǵamynda Ishan – degen halyq arasynda dinı saýat ashý, oqý jumystaryn belsendi júrgizýshi, halyqqa haq din ıslam negizderi boı̆ynsha durys ǵıbadat jasaýdy úı̆retetin, dinı bilimi bar adamǵa beriletin laýazym. «Ahýn (parsy sózi ahýnd – 1.musylmandyq dinı laýazym; 2.baýlýshy ustaz) – HVIII ǵ. Pj. bastap qazaq dalasynda qoldanylǵan dinı laýazym. Orta Azııany bılegen Buhar handyǵy tusynda ıslam ǵulamalarynyń eń joǵarǵy laýazymy. 1860 j. L.Tolstoı̆dyń qabyldaýynda bolǵan qazaq múftıi Ýəı̆is ǵulamanyń ekinshi laýazymy boldy» [8.579b.]. Qazir Ahýnnyń ornyna bas Múftıden keı̆inge naıb múftı laýazymy engizilgen. Islam dinindegi Ahýn Múftıden keı̆ingi ataq, laýazym aty. Múftıdiń sharıǵat boı̆ynsha aı̆tqan sheshimi Ahýnnyń kelisiminsiz júzege asyrylmaǵan. Ahýn laýazymy dindi tereń meńgergen dinı qaı̆ratkerlerge ǵana berilgen.

Patshalyq otarlaý kezinde ıslamnyń keń óris alyp damýyna kedergiler jasalǵanmen jergilikti qazaqtar, əsirese Ońtústik Qazaqstan, Jetisý t.b. óńirlerde meshit janyndaǵy medreseler jumys istedi. Biraq, patshalyq Reseı̆diń buı̆ryǵymen qazaqtardy seniminen aı̆yryp, hrıstııan dinine zorlyqpen kirgizýdiń amaldary jasalǵany da tarıhtan belgili. Alaı̆da, ıslam sonaý VII ǵ. bastap halyq sanasyna tereń bekip, ıslamǵa degen senim búkil halyqtyq sıpat alǵandyqtan Reseı̆ din úshin janyn pıda etken jergilikti halyqtyń jadyndaǵy ıslamǵa degen senimin julyp alyp tastaýǵa qaýqarsyz ekenin bildi. Budan əri dinge zorlyq kórsetý patsha saıasatyna, qazaq jerin ishkerileı̆ otarlaýǵa kedergi keltiretinin sezgendikten olar ıslamǵa senýshilerge jalpylama shekteý qoı̆maǵandyqtan «HIH ǵ. 60 j. Túrkistanda 20-ǵa jýyq meshit, 2 medrese bolǵan. 1917 j. qazan tóńkerisine deı̆in Aqtóbede 200-deı̆, Jetisýda 269, Bókeı̆ handyǵynda 78, Əýlıeatada 15 meshit» [9, 40 b.] jumys istedi. Bul kezderi Qazaqstannyń túgelge jýyq jerinde dinı bilim berilip, medreseler jumys istedi. «1788 j. qurylǵan Orynbor múftıliginde 114 meshit, medrese bolsa, HIH ǵ. Ońtústik Qazaqstanda Babata, Bókeı̆ ordasynda Orda, Aıakóz medresesi, Oralda Mutyǵııa; HH ǵ. I-shi jartysynda Jetisýda Mamanııa, Qyzylordada Qaljan Ahýn, Tarazda Əbdiqadyr medreseleri qazaq topyraǵyndaǵy ıslam mədenıeti oshaqtary» [9, 41 b.] patsha úkimeti kezinde jumys istegen bul meshit medreseler kóbi Qazan tóńkerisinen soń qıratyldy.

1877 j. Syrdarııa gýbern., Aqmeshit ýezi, Shıeli bolystyǵy, Kerdelide dúnıege kelgen aǵartýshy, aýyz ədebıetin jınaýshy, dinı qaı̆ratker, alashorda qozǵalysy múshesi Qaljan Qońyratbaı̆uly Qarnaq medresesin bitirgen. Ol «1914-1915 jj. Kerdelide mektep ashyp «Ǵalııa», «Husnıe» medreseleri túlekterin ustazdyqqa shaqyrtyp» balalarǵa bilim berip, halyq arasynda aǵartýshylyqpen birge dinı bilimdi taratqan. Qaljan Aqmeshitte halyq soty, keı̆in «Qazaq», «Aı̆qap» Syrdarııa óńirleri tilshisi, alash qozǵalysy múshesi bolǵandyqtan 1937j. ustalyp, Habarovskidegi Sovetskaıa Gavan, N22 Amýrlag túrmesinde qaı̆tys boldy, onyń «Paı̆ǵambar zamany» [6, 41 b.] t.b. eńbekteri bar. Qazaq dalasynda ıslamdy alǵash qabyldap, Muhammed (s.ǵ.s.) paı̆ǵambar jolyna túsken alǵashqy kisilerdiń biri sanalatyn «Qarahan dəýirinen qalǵan eskertkish qazir Ońtústik Qazaqstan Saı̆ram aýylynda ornalasqan, H ǵ. salynǵan kúmbez Abdýl-Əzız Babqa arnalǵan. Abd ýl-Əzızder Saı̆ramdaǵy Ibrahım atamen (Q.A.Iassaýıdiń əkesi), Otyrardaǵy Arystanbabpen atalas» [10, 34 b.]. Qurman ata (1604-1712) alǵashqy bilimin Aqtamberdiden alyp, keı̆in Túrkistan medresesinde oqyp, Mekkege qajylyqqa barǵan, dinı bilimi, aqyl parasattylyǵymen esimi elge taralyp, el ishinde ədil bı, Qurman əýlıe atanǵan. «Təýke han tusynda qabyldanǵan qazaq ədet-ǵuryp zańdar jıyntyǵy «Jeti jarǵyny» jasaýǵa qatynasqan» [6, 132-133 b.] Qazir kesenesi Saýranda ornalasqan. Bəı̆men Ahýn Tilemisuly 1846 j. Qyzylorda oblysy Syrdarııa gýbernııasynda týylǵan, dinı qaı̆ratker, Troıtskidegi «Rasýlııa» medresesinde, Ýfada oqyp, «ahýn» dərejesin alǵan [11, 162 b.]. Sol óńirde aýqatty asa bilimdi, dindar oqymysty Kirebaı̆ qajy 1890 j. Syr boı̆yna ózi saldyrǵan meshitine «Rasýlııa» medrese haziretinen meshitke muǵalim jiberýin ótingende, ol Bəı̆men Ahýndy jiberedi. Kirebaı̆ óz balasy Ǵubaı̆dýllany Ýfada oqytqan. Bəı̆men Ahýn meshitte muǵalim bola júrip balalardyń ǵana emes, halyq sanasyna Jaratqan Iege degen senimniń kúsheı̆ip, jeke adamdy adaldyqqa tərbıeleýi, aqyl parasattylyǵy, onyń halyq arasyndaǵy bedelin arttyrdy. Ol shəkirtterin Reseı̆ medreselerine jiberip otyrǵan. Qyzylordadaǵy Syrdarııa gýbern. Sulý Tóbe bolystyǵynda 1861 j. týylǵan, Ahmet ıshan Orazaı̆uly alǵash bilimin əkesi ashqan mektepte alyp, Buharada dinı medrese bitirip, medıtsına salasynda bilimin jalǵastyryp, bitirgen soń týǵan aýylyna kelip halyqty emdeýmen aı̆nalysatyn emhana ashqan. Ol qıyn operatsııalar jasap, halyq qurmetine bólenip, óz bilgenderin shəkirtterine úı̆retip, halyqqa dinı bilim berýge de úlken úles qosqan. Halyq onyń daryndy dəriger, dinı oqymysty retinde baǵalap, oǵan kesene saldyrǵan. G.Omarova óziniń ǵylymı zertteý maqalasynda osyndaı qundy tarıhı málimetterdi keltirip, saıyn dala tósindegi órkenıetimizden syr shertedi.

Qazaq jerinde dinı qaı̆ratkerler ıslam qundylyqtaryn damytyp, eldiń dinı ıdeologııalyq qyzmetin joǵary dərejede atqarýǵa úlken úles qosa otyryp, qazaq ıshandary halyq arasynda qarapaı̆ym túsinikti tilmen bir senimdegi ult adamynyń kúndelikti turmys-tirshilikte ulttyq qundylyqtarmen astasqan ıslamnyń haq din ekenin ər adamnyń júregine jetkizip, úlken ıdeologııalyq qyzmet atqarǵan.

Qurastyryp óńdegen

Ǵazız Jýsıpov

«Ál-Azım» meshitiniń ımamy

Ədebıetter

1 Dəýlethan Ə. Atlah-Talas shaı̆qasy // Qazaqstan tarıhy. – No4. – 2007. – 9-15 bb.

2 Oshan J. Islam dini Shyǵys Túrkistanda // Islam əlemi. – No8. – 2005.

3 Derbisəli Ə. Dalanyń dana perzentteri (Otyrar, Jend, Isfıdjab Saı̆ram, Taraz, Balasaǵun ǵulamalary jaı̆ly jańa derekter) // Kazahskaıa tsıvılızatsııa. – No1. – 2005. – 4-40 bb.

4 Shəmshıddın K. As-Syǵanaqı – din ǵulamasy // Islamtaný jəne arab fılologııasy məseleleri. Halyqaralyq ǵylymı-praktıkalyq konferentsııa materıaldary. – 2006. – Almaty, 2008.

5 Omarova G.S. Qazaq dıasporasy: fılosofııalyq taldaýlar. Karatay KONYA / TURKIYE: «Bahcibanlar basim san. A.S.». – 2011. – 191 b.

6 Q.A. Iassaýı: Ulttyq Entsıklopedııa. – Tom 6. – Almaty: Qazaq Entsıklopedııasy, 2004. – 695 b.

7 Úlimjiuly A. Eki tomdyq shyǵarmalarynyń tolyq jınaǵy. – Tom 2. / Qurastyrýshy, jaýapty redaktor: Omarova G.S. Karatay - KONYA / TURKIYE: «Bahcibanlar basim san. A.S.». – 2011. – 597 b.

8 Ulttyq Entsıklopedııa. – Tom 1. – Alma- ty: Qazaq Entsıklopedııasy, 1998. – 719 b.

9 Baı̆tenova N.J., Zatov Q. t.b. Sopylyq // Qazaqstandaǵy dinder. – Almaty: Əreket -Prınt», 2008. – 399 b.

10 Ulttyq Entsıklopedııa. – Tom 1. – Almaty: Qazaq Entsıklopedııasy, 1998. – 719 b.

11 Bəı̆men Ahýn Tilemisuly: Syr eli Qyzylorda oblysy Entsıklopedııasy. – Almaty: Qazaq Entsıklopedııasy, 2005. – 542 b.
12 Qaljanova Sh. Qaljan Ahýn. – Almaty: Sanat, 2012.