Qaýeset taratýǵa qatysty úkim
Quran Kárim men paıǵambarymyzdyń (s.ǵ.s.) súnnetinde kelgen dálelder halyq arasynda sybys, qaýeset taratýdy, anyq-qanyǵyna jetpegen sózderdi, jalǵan negizsiz oılardy jaımas buryn tıisti oryndarynan, jaýapty adamdardan bilmeı turyp, qandaı da bir kisiniń osy negizsiz qaýesetterdi jaıýyn sharıǵı turǵydan haram ekendigin bildiredi. Ondaı ister halyq arasynda tolqýlar men búlikterge sebep bolady. Alla Taǵala qazirgi kezdegi qaýeset taratý dep atalatyn kórinisti «ırjaf» (ıaǵnı «silkiný») dep sıpattady. Ol - qoǵamda jalǵan jáne negizsiz habarlar arqyly qorqynysh pen úreı týdyrý. Ol jaıly Quranda:
"لئن لم ينته المنافقون و الذين في قلوبهم مرض و المرجفون في المدينة لنغرينك بهم ثم لا يجاورونك فيها إلا قليلاً . ملعونين أينما ثقفوا أخذوا و قتلوا تقتيلاً"
«Ant bolsyn eger ekijúzdiler, júrekterinde dert bolǵandar jáne Mádınada ósek tarqatyp júrýshiler qylmystarynan toqtamasa, álbette seni olarǵa ústem etemiz. Sosyn olar qalada senimen birge tura almaıtyn bolady. Olar qarǵysqa ushyrap, qaıdan tabylsa da, ustalyp óltiriledi,»[1] - delindi.
Negizge súıenbegen oılar adamdar arasyna búlik salyp, tıyshtyqty joıady. Alla Taǵala Quranda osyndaı oılardyń jeteginde ketip, olardy óz betimizshe anyqtaý maqsatynda ózge adamdar jaıynda jaman oıda bolyp, tyńshylyq jasaýdy, olardyń isterin timiskileýdi haram is dep, kúná ekenin bildirdi:
"يا أيها الذين آمنوا اجتنبوا كثيراً من الظن إن بعض الظن إثم و لا تجسسوا و لا يغتب بعضكم بعضا أيحب أحدكم أن يأكل لحم أخيه ميتا فكرهتموه و اتقوا الله إن الله تواب رحيم"
«Áı, múminder, kóp kúmándi oılardan saqtanyńdar, óıtkeni keıbir kúmándi oılar – kúná. Basqalardyń aıyptarynyń sońynan tyńshylyq jasap júrmeńder. Bireýdi bireý ǵaıbattamasyn. Senderden bireý óziniń ólgen týysqanynyń etin jeýdi jaqsy kóredi me? Árıne ony jek kóresińder. Alladan qorqyńdar. Rasynda Alla táýbeni qabyl etýshi, erekshe meıirimdi»[2].
Ábý Hýraıra rıýaıat etken hadıste paıǵambarymyz (s.ǵ.s): «Aqıqatyna jetpegen oılardan saqtanyńyzdar. Rasynda ondaı oılar - eń jalǵan áńgime. Tyńshylyq etpeńizder. Aralaryńyzda qyzǵanysh órshitpeńizder. Bir-birińizben qarama-qaıshylyqqa kelmeńizder. Bir-birińizdi jek kórmeńizder. Áı Allanyń quldary, bir-birińizben baýyrmal bolyńyzdar»[3], - degen.
Qaýeset taratý men onyń zardabynan saqtanýdyń joly – ony bireýge aıtýdan tartyný jáne alǵash aýyzdan shyǵarmaı turyp estigen kúıde qaldyrý. Tipti habar ras bolsa da, ony dereý taratyp jiberýdiń qajeti joq jáne mindetti is emes. Kerisinshe ol habardy jaýapty, qatysy bar taraptardan suraýy kerek. Óıtkeni estigenniń bárin aıtýǵa asyǵý ótirik sybys taratyp qoǵamnyń arasyna mazasyzdyq salyp, sońy ólim men apatqa aparyp soǵýy múmkin. Mundaıda adamnyń asyǵystyq etýi qylmysty isterdiń týyndaýyna sebep bolady jáne ózin kúnáǵa ıtermeleıdi. Osyny eskertip Alla Taǵala:
"وإذا جاءهم من الأمن أو الخوف اذاعوا به ولو ردوه إلى الرسول و إلى ألي الأمر منهم لعلمه الذين يستنبطونه منهم ولو لا فضل الله عليكم ورحمته لاتبعتم الشيطان إلا قليلا"
«Qashan olarǵa tynyshtyq nemese qaýip-qater habary kelse, ony jaıyp jiberedi. Eger olar ózderine kelgen habardy jaımastan buryn paıǵambarǵa jáne ózderiniń arasyndaǵy basshylaryna ǵana jetkizgenderinde edi, habardy (onyń anyq-qanyǵyn) bilgisi kelgender solardan anyǵyn bilgen bolar edi. Eger senderge Allanyń keńshiligi bolmaǵanda, kópshiligiń shaıtanǵa ilesip ketken bolar edińder»[4], - dedi.
Sondyqtan Alla Taǵala bizge estigenimiz amandyq nemese qaýip jaıly habar bolsyn, ony tarqatpas buryn jaýapty, isti túbegeıli biletin taraptardan suraýymyzdy buıyrdy. Bilgennen keıin aıtqan habar shyndyǵyna kóz jetken, ras habar bolar edi. Aıatta rastyǵyna jetpegen sybysty taratý shaıtannyń isi dep sıpattap, odan eskertti. Habardyń burystyǵy sebepti oǵan senip, ókinishte qalmaýymyzdan taǵy bir aıatta eskertip:
"يا أيها الذين آمنوا إن جاءكم فاسق بنباء فتبينوا أن تصيبوا قوما بجهالة فتصبحوا على ما فعلتم نادمين"
«Áı, mýmınder, senderge pasyq bireý bir habar jetkizse, sender shynaıy jaǵdaıdy bilmegen qalyptaryńda bir qaýymǵa qaıǵy jetkizip qoıyp, istegen isterińe ókinip qalmaýlaryń úshin ol habardy tekserip kórińder!»[5], - deıdi.
Qaýesettiń zardabynan qalaı saqtaýymyz kerek? Ol tómendegideı saqtaný erejelerin únemi kóz aldymyzda ustaýmen bolady:
Birinshi: Eger qaterli sybys tarasa, ıslamdyq erejeni saqtamaq bolǵan kisi ózi men ózgeler jaıynda jaqsy oıda bolýǵa asyǵýy kerek.
Ekinshi: Qaýeset taratýshylardan olar aıtyp júrgen habardyń bolǵanyn shyndyqqa shyǵaratyn dálelder talap etý kerek. Sondaı-aq oqıǵany kórdim degen adamnan oqıǵa jaıly tolyq suraý qajet. Óıtkeni estidim delingen sybystar tipti negizsiz nemese kórdim degen habarlar jalǵan bolyp shyǵýy ábden múmkin.
Úshinshi: Estigen, shyndyǵyna kóz jetkizip úlgermegen habardyń jaıylýyna kómektesip, ony bireýge aıtýdan tyıylý ýájip.
Tórtinshi: Kisi ózi jaı-japsaryn bilmegen nárse týraly aıtylǵan habarǵa kirisýden aýlaq bolýy kerek. Ásirese ol jaıly eshbir dálel keltirilmese, ol habar ótirik bolyp, beker daýryǵý oryn alýy múmkin.
Besinshi: Qaýesetti jeńil kórip, nemquraıly qaraý durys emes. Keıde oǵan adamdar qarsylyq kórsetpeı, kádýilgi is retinde qabyldaıdy. Biraq ol sońy el tynyshtyǵy men qoǵam ishinde iritki týdyrý úshin ádeıi jasalady, keıde qaqtyǵys paıda bolyp, ýshyǵady. Jer betinde qan tógiske deıin aparyp soǵady. Sondyqtan ol Allanyń qasynda kishi is emes, kúnáli de aýyr is ekenin bilýimiz qajet.
Altynshy: Mundaı durystyǵy men burystyǵy bilinbegen habardy estigenimizde: «Bul jalany aıtý biz úshin durys emes. Áı pák Alla, bul habar - úlken jala!»[6], - delingen aıattaǵydaı, jalǵan habarǵa qulaq salyp, ony basqalarǵa aıtýymyzǵa tyıym saldy.
