ÓZIM JIYRMA BESTE, OI-ÓRISIM ALTYDA
Bizdi qorshaǵan álemdegi kez kelgen bıologııalyq tirishilik ıesiniń ómiri jalpylaı alǵanda birine-biri uqsas keledi. Qalypty jaǵadaımen qaraǵanda, bári de týylady, ósip jetiledi, eresek ómir keshedi, qartaıady, shógedi, sodan bul dúnıeden ótedi. Biraq sonyń ishinde adamzattyń balalyq shaǵy ózge tirshilik ıesine qaraǵanda uzaǵyraq ekenin baıqaý qıyn emes. Sebebi bul kezeńde adamdy úlken ómirge daıyndaý protsesi júredi. Al onyń jaýapkershiligin ár balanyń ata-anasy kóteredi.
Jalpy alǵanda, ata-ananyń bala tárbıesine kirisýi onyń qursaqqa bitýinen buryn bastalýǵa tıis. Óıtkeni bolashaq ata-ananyń nıeti, oı-pikiri, densaýlyǵy paıda bolatyn balaǵa áser etetinin búgingi ǵylym dáleldep úlkerdi. Týylǵannan bastap mektepke deıingi kezeńde balanyń qalyptasýynda otbasynyń tárbıelik róli óte úlken. Bir qyzyǵy mektepke deıingi balalardyń tárbıesi týraly kóbirek aıtylǵanmen, mektep jasyndaǵy jastardyń materıaldyq jáne psıhıkalyq turǵydan jetilýine baılanysty zertteýler tym az kezdesedi. Sodan bolsa kerek, mektep jasyndaǵy balalardyń psıhologııalyq qalyptasýynda eleýli olqylyqtar baıqalady. Munyń sebebi nede?
Barshamyzǵa málim, árbir bala deneden jáne jannan (psıhıka) turady. Mektepke deıingi kezeńde ár balanyń osy eki qyry birdeı damıdy. Denesi ósken saıyn balanyń tanym-túsinigi de damyp otyrady. Al mektepke kelgende, osy tepe-teńdik buzylatyn syńaıly. Tán ósip ketedi de, psıhıka durys baǵytta damymaı qalyp qoıady. Basqasha aıtqanda, deneniń jetilýi jannyń damýyn ozyp ketedi. Ǵylymı jaǵynan qaraǵanda, munyń astarynda mynadaı syr jatyr. Adamnyń denesi jaratylysynan, ıaǵnı tabıǵı, genetıkalyq turǵydan avtomatty túrde damıdy da, al psıhıkasy tanyp-bilý, oqý, úırený, oılaný, aqylǵa salý arqyly «eńbekpen» jetiledi. Mine, sondyqtan balalyq shaqtyń uzaq bolýyn adamnyń genetıkalyq turǵydan berilmegen keıbir erekshelikterdi qalyptastyrýǵa degen qajettilikpen baıanystyramyz. Olaı bolsa, balaǵa neni jáne qalaı úıretý kerektigine óte kóp mán berýge tıispiz.
Osy rette qazaq halqynyń «On úshte otaý ıesi» degen tálimi oıǵa oralady. Bul mátel qazaq eli adam jany men tániniń damý garmonııasyn jaqsy túsingendigin kórsetedi. Otaý ıesi bolý úlken jaýapkershilik ekeni túsinikti. Islam sharıǵatynda da shamamen osy kezeńde (balıǵat shaǵy) adamǵa belgili bir mindetter júıesi júkteledi. Osy kezeńde onyń aqyl-oıy, fızıologııalyq, anatomııalyq erekshelikteri jaýapkershilik qabyldaýǵa saı keledi. Mine, dál osy tusta jańa ósip kele jatqan jetkinshekke otaǵasylyq jaýapkershilikti berý kóregendiliktiń. Durys dúnıetanymnyń belgisi. Ózine jar tańdaý, ony basqarý, tárbıeleý, ózinshe bir otaý quryp, óz aldyna bólek úı retinde adamdarmen aralasý, ákelik mindetterdi ıgerý sııaqty tolyp jatqan jaýapty mindetterdi psıhıkasy durys damyǵan jas jetkinshek ǵana atqara alady. Osydan-aq qazaq dalasynda jan men tánniń tárbıesi qustyń qos qanatyndaı qatar alynyp otyrǵanyn baıqaýǵa bolady.
Másele túsinikti bolý úshin búgingi on úsh jasar balalardyń damý deńgeıin alyp qaraýymyzǵa bolady. Búgingi 13 jasar balalarǵa otbasyn qurýdy tapsyra alamyz ba? Joq. Nege? Sebebi, olardy damý deńgeıinde tepe-teńdik joq.
Olaı bolsa, balamyzdyń as-aýqatyn qamdap, kıimin jýyp berý,ústine jylyp kórpe jýyp uıqyǵa jatqyzý bala tárbıesi úshin azdyq etedi. Bul onyń bir ǵana qanatyn damytady. Mundaı bala óskende durys usha almasy anyq. Al burynǵy ata-babalarymyz balaǵa besik jyryn aıtqan, ertegi men batyrlar jyryn tyńdatqan. Jastaıynan moldaǵa berip, qasıetti Qurandy úıretken. Al qalǵan ýaqytta qorshaǵan tabıǵatpen bite qaınasyp ómir súrgen. Taı úıretken, at baptaǵan, tórt túlik maldyń búkil qyr-syrlaryn ıgergen. Kerek kezde maldy qasqyrdan qorǵaǵan. Jastaıynan dastarhan basynda úlkenderdiń tálimdi áńgimelerin qulaǵyna quıyp otyrǵan. Aǵash aǵashqa qarap sánin alady, adam adamǵa qarap tálim alady demekshi, úlkenderge eliktep olardyń ómir-tirshiligen sabaq alǵan. Mine, bul elde balalardyń erte jetilýi osy sekildi sebepterge tyǵyz baılanysty boldy.
Al búgin osy jaǵdaılardyń jaı-kúıi qandaı ekeni ózimizge málim. Balanyń tárbıesimen árkimniń úıindegi «kók Ekran» aınalysýda. Sheteldik serıaldardy muqııat taldap qarasańyz, bizdiń perzentterimizdiń sanasy qalaı qalyptasyp jatqanyna ózińiz-aq kóz jetkizesiz. Aldaý, arbaý, arsyzdyq, azǵyndyq, urlyq, atys-shabys, bos áńgime…Osylaısha óz qolymyzben óz urpaǵymyzdy qurdymǵa batyrýdamyz. Sóıtip júrgende balamyz on úshke emes, on segizge, jıyrmaǵa, tipti jıyrma beske keledi. Biraq áli áıel alýǵa daıyn emes. Denesi zińgitteı bolyp ósip ketkenmen, oı-órisi alty jasar baladan da tómen. Tamaq jeýdi, uıyqtýdy ashana, dárethana, jataqhananyń arasyn jol qylýdy biledi. Árıne, jurttyń bárine topyraq shashýdan aýlaqpyz. Biraq búlar kózimizge ashyq kórinip júrgen ashy shyndyqtar. Alla Taǵala qalyń uıqydan oıanýdy barshamyzǵa násip etsin.
Asylbek ÁÝEZHANULY
