OSY QAZAQ QANDAI EL?

Qaı ulttyń bolmasyn ózine tán ulttyq tárbıe mektebi bolady. Qazaq eliniń de ǵasyrdan ǵasyrǵa, urpaqtan urpaqqa jalǵasyp kele jatqan mol rýhanı qazynasy bar. Biraq sol qazynany qanshalyqty ıelenip júrmiz. Barymyzdy baǵalap, joǵymyzdy túgeldeý maqsatynda búgin ultttyq tárbıemizdiń keıbir qyrlaryna taǵy bir oralýdy jón kórdik.

Baǵymyzǵa qaraı, erdiń quny - júz jylqy, ary – myń jylqy deıtin tekti elge urpaq boldyq. Ǵasyrlar boıy ábden suryptalǵan, ornyqqan ózindik jol-joralǵymyz bar parasatty jurtpyz. Jaman sóz aıtpaýdy, jamanǵa ermeýdi, jalańash júrmeýdi, jaǵympaz bolmaýdy, jasqanshaq, jasyq bolmaýdy jas urpaqtyń sanasyna quıyp otyratyn tálimdi halyqpyz.  Jurt aldynda qasynbaıtyn, el kózinshe kekirmeıtin, kisige saýsaq shoshaıtpaıtyn, bireýge telmirip qaramaıtyn, tańdaı qaqpaıtyn, túnde tyrnaq almaıtyn ádepke úırengen urpaqpyz. Nadanmen dos bolmaıtyn, naqurysqa senbeıtin, namazdy buzbaıtyn,  nandy laqtyrmaıtyn, adal asty qadirleıtin momyn elmiz. Basynan sóz asyrmaıtyn, namysty qoldan bermeıtin, týysty qadirleıtin, úlkendi qurmetteıtin ımandy ultpyz.

Qudaıǵa myń shúkir, eshkimge ólim tilemeıtin, ótkenge ókinbeıtin,  ótirik sóılemeıtin, ótirik kýálik bermeıtin, adam túgil malǵa zábir kórsetpeıtin, obal-saýapty biletin meıirimdi halyqpyz.

Ata-anaǵa qarsy kelý, áıelge óktem sóıleý, aqty tógý, amanatqa qııanat jasaý, ardy satý, aramdy jeý, álem-jálem kıiný, álsizge kúsh kórsetý bizdiń jurtqa jat minez.

Bul halyq joldy kespeıdi, juldyzdy sanamaıdy, jerdi sabamaıdy, kemtar adamǵa kúlmeıdi. Tyrnaǵyn tistemeıdi, tizesin qushaqtamaıdy, tilin shoshaıpaıdy. Úlkenge sóz qaıtarmaıdy, úlkennen buryn otyrmaıdy, úlken buryn tamaqqa qol salmaıdy, úlkenniń betinen almaıdy. Túregep turyp tamaqtanbaıdy. Ydysty teppeıdi, ysyrapqor bolmaıdy.

Árıne, munyń bári qazaqy tárbıeniń teńizden tamshydaı bir bóligi ǵana. Osynshalyqty mol murany jastardyń sanasyna sińirý, árıne, ońaı bite salǵan sharýa emes.  Jalǵyz adamnyń qolynan keletin is te emes. Ol úshin qansha eńbek sińgeni, qansha ýaqyt ketkeni, qansha aqyl jumsalǵany aıtpasa da túsinikti. Anyq biletinimiz sol – ata-balarymyz júrgen jerinde, otyrǵan jerinde bos sózge áýes bolmaı, tek qana paıdaly áńgime aıtýdy ádetke aınaldyrǵan. Bı-sheshen, aqyn-jyraýlarymyz, batagóı aqsaqaldarymyz qashan da sózdiń máıegin qalqyp, asylyn terip sóılegen.

Sóz asylyn terip aıt, 
Aqyn bolsań bal tańdaı,
Semizin sóıle sózińniń, 
Myń jylqynyń ishinde 
On jylǵy qysyr baıtaldaı, – dep Bazar jyraý aqyndarǵa bıik talap qoıady.

Endeshe, sheber aıtylǵan sheshendik sózder, mazmuny baı terme-tolǵaýlar – bári de tárbıe úshin aıtylǵan. Al osynsha mol mura qaıdan shyǵyp jatyr degen suraq týýy múmkin.  Bizdińshe olardyń qaınar bastaýy ımandylyqta, musylmanshylyqta jatyr. Máselen, myna bir sheshendik ósıetti taldap kórelik.

Tama elinde Sary bı degen aqylgóı aqsaqal ótipti.  Sol Sary bı biri Syrym balaǵa  mynadaı ósıet aıtady:

- Balam, bul dúnıede alty uly sóz bar, sony esińnen shyǵarmaı júrseń, eń aldymen bedeldi , syıly bolasyń. Eger ol sózdi umytsań, halyq seniń mańaıyńa jolamaı aýlaq qashady, - deıdi. 

- Ol qandaı sóz ata, aıtyńyzshy, deıdi uly sóz degenge qyzyǵyp qalǵan bala. Sonda Sary bı:

- Arly-ujdandy bol!
Elge degen paryzyńdy umytpa!
Namysyńdy jastan saqta!
Halqyńdy alalama!
Jaqynyńdy jaralama!
Qalysyńdy qaralama! – dep tolǵanady. Mine, osy sózdi Syrym sheshen qartaıǵan shaǵyna deıin esine saqtap kelgen desedi.

Baıqap qarasaq, bul sózderdiń bári de musylmandyq erejelerge jatady. «Ar-ujdan» Alla Taǵalanyń árbir júrekke salyp qoıǵan uly mehanızmi. Ár pende óz is-áreketterin, sheshimderin osy ar-ujdannyń sotyna salyp, onyń durystyǵyn ne burystyǵyn tekserýden ótkizedi. Árkim týylǵan kezde beriletin taza musylmandyq tabıǵatymen qosa beriletin ar-ujdanyn búldirmeı taza ustaýǵa tıis. Ar-ujdan – Allanyń uly nyǵmeti. Ol bolmasa, kúnániń – kúná, qylmystyń – qylmys ekenin ajyratý qıyn. Ar-ujdandy esh ýaqytta jalǵanǵa júrmeıtin, bura tartpaıtyn shynshyl tóreshi dep te baǵa bersek, bolady. Adamdy aqyl aldaýy múmkin, qaıraty aldaýy múmkin, biraq júregindegi ar-ujdany eshýaqytta aldamaıdy. Sary bı Syrymǵa sony eskertip otyr.

«Elge degen paryz» da musylmandyq qundylyqtar qataryna jatatyn uly uǵym. «Adamdardyń eń jaqsysy adamdarǵa eń paıdalysy»  degen hadıs  túptep kelgende, elge qyzmet degenge saıady. «Namysyńdy jastaı saqta» degen sózdiń astary da óte tereń. Qasıetti Quranda: «Naǵyz múmınder ar-abyroılaryn qorǵaıdy» degen aıat bar. Jigittiń namysy, qyzdyń abyroıy Islamdaǵy baǵaly qundylyqtardyń qataryna jatady. Adam óziniń otanyn, týǵan jerin, otbasyn, elin-jurtyn dushpannan qorǵaýǵa at salyssa, ol da namysty qoldan bermegendik.

Halyqty alalama degen ósıet te musylmandyqtan alynǵan. Allanyń sharıǵatynda adam adamnan, ult ulttan, qoǵam qoǵamnan artyq sanalmaıdy. Bári de Alla aldynda taraqtyń tisindeı teń. Sondyqtan halyqtyń birin baı, birin kedeı dep bólýge nemese shenge, mansapqa qarap bólip qaraýǵa ruqsat joq. Muhammed Paıǵambarymyzdyń ózi: «Men patsha emespin, ózderiń sııaqty adamdardyń birimin» dep qarapaıymdylyq qaǵıdasyn pash etken. «Jaqynyńdy jaralama, Qalysyńdy qaralama» degen ósıetter de baýyrmashyldyqqa, aǵaıyndyqqa, týystyqa shaqyryp, ózińnen tómenge mensinbeı qaraýdan saqtandyryp turǵan úlken ereje.

Jınaqtaı aıtqanda, osyndaı uly sózderdi boıyna sińirip ósken halqymyz qansha tarıhı zobalańdardan ótse de, ımanynan, tektiliginen ajyramaı keledi. Láıim, uzaǵynan súıindirsin.

Asylbek Áýezhanuly