Órmekshi týraly ne bilemiz?
Búgingi áńgimemiz biz kúndelikti kórip júrgen órmekshi týraly bolmaq. Tarıhqa kóz júgirtsek, Paıǵambarymyz (c.ǵ.s.) Mádına qalasyna hıjret etip bara jatyp, Hıra úńgirine jasyrynǵan kezde, Alla Taǵala qysqa ýaqytta órmekshige ámir-pármen etip tor toqytqyzady. Múshrikterdiń iz kesýshisi izdep kelip sol úńgirdiń aýzyna toqylǵan órmekshiniń toryn kórip, ishine kirmeı ketedi. Onyń artynan qarýly áskerler de at basyn buryp, munda eshkim joq dep oılap ótip ketedi.
Qazirgi zaman ǵalymdary órmekshi jibiniń beriktigi men sapalylyǵy jóninde aıtady. Temirmen salystyrǵanda órmekshi jibi 6 ese myqty kórinedi. Dúnıede órmekshiniń 3000-ǵa jýyq túri bar. Olardyń ishinde adamnyń alaqanyndaı úlkeni de, kózge áreń shalynatyn kishkentaıy da, tor toqymaıtyny da kezdesedi. Mysaly, Ońtústik Amerıkada tyshqan, torǵaıdy ustap jeıtin túrleri, sondaı-aq, shaqsa, adam óltiretinderi de bar eken. Órmekshilerdiń jaqyn týystarynyń biri – Tarantýl. Ony qazaqsha «búıi» deıdi. Ol da órmekshi tárizdes alty aıaqty, segiz kózdi jáne jergilikti tabıǵatqa beıimdelgen.
Alla Taǵala Quran Kárimniń «Ǵankabýt» (ıaǵnı «Órmekshi») súresi, 41-aıatynda: «Alladan ózgeni ıe etip alǵandar; uıa jasap alǵan órmekshiniń mysaly sııaqty: Eger olar biletin bolsa, shyn máninde úılerdiń eń osaly – órmekshiniń uıasy», – degen.
Osy aıatqa qatysty bir jaıtty aıta ketsek. Janýarlar men jándikterdi zertteý barysynda belgili bolǵandaı, órmekshiniń toryn toqıtyny eri emes, urǵashysy eken. Aıattaǵy «ǵankabýt» sózi de urǵashy órmekshige aıtylady. Mine, jańalyqtyń kókesi, órmekshige jasalǵan zertteý jumystarynyń nátıjesi Quran Kárimdegi málimetke sáıkes kelip tur. Quran órmekshiniń uıasyn urǵashysy salatyndyǵyn aıtqan. Ǵylym da munyń rastyǵyn qabyldap tur.
Aıattaǵy ekinshi bir másele – mynaý órmekshige jasalǵan zertteý nátıjesiniń qorytyndysy tańqalarlyqtaı. Jalpy jan-janýarlardyń basym kópshiliginde atalyqtary analyqtaryna qaraǵanda iri ári kúshti bolyp keledi. Al, órmekshilerde kerisinshe, analyqtary atalyqtarynan eki ese úlken. Kóptegen janýarlar úılerin ystyqtan, sýyqtan, dushpannan, ártúrli zııan keltiretin nárselerden qorǵaný úshin salady. Al, órmekshiler bolsa, zııan tıgizý, qaqpan qurý, úılerine qatelesip kirip ketkenderdi óltirý úshin salady. Sondyqtan da, úılerdiń eń senimsizi – órmekshiniń úıi. Tipti, órmekshiniń uıasy ózgeler úshin ǵana emes, erkek órmekshi úshin de senimsiz. Eger atalyq órmekshi juptasqannan keıin qashyp qutylmasa, analyq órmekshi ony ustap jep qoıady eken. Quran órmekshiniń úıiniń osaldyǵyn aıtý arqyly osy bir shyndyqty bildirmek bolǵan. Bul bizdiń damyǵan zamanymyzdyń zerttep tapqany ǵana, al zerttelmegen qyrlary qanshama. Ony Alla Taǵala ǵana biledi.
Adamzat ne nárse oılap tapsa da, osy janýarlar, jándikterge qarap úlgi alyp jatady. Mysaly, órmekshige qarap toqýdy úırense, ınelikke qarap tikushaq jasaýdy úırendi. Aldymyzda áli neshe túrli qyzyq-qyzyq oqıǵalar kútýde. Olardyń qupııasy ǵylym-bilimde jatyr.
Azat Fazyljanov
