Naǵyz qazaq – dombyra

Elimiz egemendik alyp, esemizdi túgendeı bastaǵan táýelsizdik jyldarynda bekitilgen tól merekelerimiz ben ataýly kúnderimizdiń qaısyn alyp qarasaq ta, árqaısynyń ornyqqan orny, tereńge tartqan tamyry, ózindik tarıhy bar. Degenmen, solardyń ishinde qazaq halqy úshin mańyzy aıryqsha biregeı merekelerdiń biri Dombyra kúni der edik.

Táýelsiz elimizdiń Tuńǵysh Prezıdenti Nursultan Nazarbaevtyń buıryǵymen 2018 jyldan bastap shilde aıynyń alǵashqy jeksenbisinde merekelenip kele jatqan «Dombyra kúni» – qazaq halqynyń janyndaı bolǵan kıeli dombyraǵa berilgen tarıhı baǵa, resmı iltıpat. Darhan dalanyń keńdigi men pańdyǵyn shanaǵyna syıdyryp, qos ishekten qýanyshy men qaıǵysyn tókken qazaqy qara dombyranyń halqymyz úshin qadir-qasıetin, mańyz-mártebesin aıtyp jatýdyń ózi artyq. Aqıyq aqyn Qadyr Myrzalıev jyrlaǵandaı, «naǵyz qazaq – dombyra!».

Osydan eki jyl buryn tuńǵysh ret elorda tórinde atalyp ótken mereke aıasynda elimizdiń túkpir-túkpirinen jıylǵan 2000-nan astam dombyrashy bas alańda kúmbirletip kúı tókkende, júregi dúrsildemegen qazaq joq shyǵar, sirá! Atyraý men Altaı arasyndaǵy túrli dombyra mektebiniń ókilderi bas qosqan kúı alamanynyń kúmbiri jyl ótken saıyn jańǵyryp, ulttyq bolmysymyzǵa serpin bere túseri sózsiz. Búginde osy bastama aıasynda elimizdiń basqa da qalalarynda Dombyra kúni aıryqsha atalyp ótip, túrli tanymdyq sharalar uıymdastyrylatyny kóńil qýantady.

Zamanynda qaharly hanǵa balasynyń ólimin jetkizgen kıeli dombyra qazaq halqymen birge paıda bolyp, biteqaınasyp ketkendeı kórinedi keıde. Saıyn dala tósin mekendegen ata-babalarymyzdyń arman-tilegin qos ishegine qondyryp, búginge jetkizgen aspaptyń tarıhy basqalaı bolýy da múmkin emesteı. Degenmen qos ishekti bul aspaptyń paıda bolý tarıhyn zertteýshi mamandar alty myń jyl buryn bolǵan degen pikir bildiredi. Bul jaıynda Elbasy Nursultan Nazarbaev ta alǵashqy «Dombyra kúninde» bylaı dep atap ótken bolatyn: «Dombyra qazaqtyń jany, rýhy, tarıhy, salt-dástúri búkil bitim-bolmysy dep aıtýǵa bolady. Ol uly dalanyń tósinde erte zamannan beri halqymyzben birge jasap kele jatyr. Bir kezde Maıtóbeniń tusynan dombyranyń sýreti bar tańbaly tas tabylǵanyn bilemiz. Ǵalymdar bul sýret berisi 4 myń, arysy 6 myń jyl buryn bederlengenin dáleldep otyr. Aral mańynda dombyra ustaǵan adamnyń músini bizdiń dáýirimizge deıin IV ǵasyrdyń murasy bolypty. Al Altaıdan tabylǵan ata dombyra bizdiń dáýirimizge deıin VI ǵasyrǵa tıesili. Kórip otyrsyzdar ma, Altaıdan Atyraýǵa deıin búkil Qazaqstannyń dalasy 4-5 myń jyldan beri osy dombyranyń kúmbirlegen kúıin estigen. Qýanyshta da, ókinishte de birge kele jatyr. Ol búkil bizdiń dalamyzdyń, barlyq qazaqtyń qany da jany da bir ekenin dáleldeıtin naqty nárse».

Iá, qazaq halqynyń kıe tutqan jádigerine aınalyp, tórden oryn alǵan qara dombyranyń úni ulttyq bolmysymyzdyń dińgegi ekeni daýsyz. Keshegi kúı atasy Qurmanǵazydan bastap, Dáýletkereı, Qazanǵap, Táttimbetteı týma talanttar kóńildiń sózin kúımen jetkizse, aýzymen qus tistegen dúldúl aqyndar da, ataqty jyraýlar da, sal-seriler de qos ishekten qoldaý taýyp, óshpes ónerin muraǵa qaldyrǵan. Jalpy alǵanda, dál osy dombyra aspabymen qazaq halqynyń tarıhy men taǵdyry tyǵyz baılanysty. Qazaqtyń qaı kúıin alyp qarasaq ta, qaı ánin tyńdamasaq ta, kóne tarıhtyń izine tap bolamyz. Mysaly, qazirgi kezde kúıshiler arasynda keńinen málim «Shyńyraý», «Aqqý», «Keńes», «Sary ózen», «Shubar at», «Ertis tolqyndary», «Muńly qyz», «Tepeń kók», «Aqsaq qaz», «Bozingen», «Jelmaıa», «Qulannyń tarpýy», «Kókeıkesti» syndy áýender men kúıler bizge sonaý baǵzy zamandardan qoınaýynan babalar amanatyndaı bolyp jetkenin zertteýshilerimiz az aıtyp júrgen joq.

Búginde ult birligine iritki salyp, eldi alaýyzdyqqa salǵysy kelgen keıbir teris aǵym ókilderiniń salt-dástúrdiń barlyǵyn shetkeri ysyryp, ulttyq jádigerlerimizge «haram, shırk» dep baıansyz bátýa aıtyp júrgenine de kýá bolýdamyz. Ǵasyrlar qoınaýynan bizderge nebir keremet kúıler men taǵylymy mol termelerdi jetkizgen, babalar naqyly men amanatyn arqalaǵan qara dombyranyń qazaqtyń jany ekenin jar astyndaǵy jaýlarymyz da jaqsy biledi. Sondyqtan qazaqtyń jany bolǵan dombyrasynan aıyrsa, túzý jolynyń temirqazyǵy bolǵan salt-dástúrinen adastyrsa oılaǵany ońaı júzege asaryn da biledi. Osy oraıda, Islam sharıǵatynyń negizgi ustanymyn kórsetetin qasıetti Qurannyń «Aǵraf» súresindegi naqyldy umytpaǵan jón: «Ǵafý jolyn usta, ǵuryppen ámir et jáne nadandardan teris aınal». Sondaı-aq, Abdýlla ıbn Masǵudtan (r.a.) jetken hadıste Paıǵambarymyzdyń (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn): «Musylmandar jaqsy dep eseptegen nárse Allanyń aldynda da jaqsy, musylmandar jaman dep kórgen nárse Allanyń quzyrynda da unamsyz», – degeni aıtylady.
 
Árıne qazaq pen dombyra uǵymy qashanda qos ishekteı egiz, qos ishekteı birge bolyp qala bermek! Ulttyq jadymyzda jattalyp qos ishekten tógilgen qońyr áýen – halqymyzdyń úni. IýNESKO-nyń sheshimimen dombyra men kúı adamzattyń materıaldyq emes, mádenı muralarynyń tizimine engeni de elimiz úshin aıryqsha maqtanysh. Óıtkeni ol – Qazaqtyń jany, qazaqtyń dombyrasy!
 

Erbolat JÚSIPOV,
Nur-Sultan qalasynyń bas ımamy