«MUTYLǴAN» FILOSOFIIaSY
Shákárim ózine-ózi "Mutylǵan" (umytylǵan - Ǵ.E.) dep at qoıǵan. Bizdińshe, bul psevdonım. Máseleniń baıybyna barsaq, aqynnyń ózine osylaısha at qoıýynda mán bar. Onyń dálelin "Mutylǵannyń ómiri" degen tolǵaý-óleńnen tabamyz.
Jaraly janym shyqsyn dep,
Qara jer meni jutsyn dep,
Ólgen soń elim mutsyn dep,
Atymdy qoıdym: "Mutylǵan".
Shákárim óziniń belgili bir kezeńderde umytylatynyn kóre bilgen. Óziniń bul qoǵamǵa qajetti jaǵyn, durysyn aıtqanda, bul zaman ony kerek etpeıtindikten umyt bolatynyn aqyn dóp basyp aıtqan.
Sotsıalızm men Shákárim ymyraǵa kelmeıtin ólshemder. Adam aqylyna arqa tiremegen ókimetti Shákárim qabyldaı almady. Bilimdi, danyshpandyqty joqqa shyǵarý, ysyrap etý saý aqylǵa syıatyn áreket emes.
Jaǵdaı shynynda Shákárimniń aıtqanyndaı boldy. Aqyndy umyttyrý úshin Keńes ókimetiniń jandaıshaptary ony aldymen atyp óltirdi. Tipten zıraty umyt boldy. Shákárimniń atyn ataýǵa resmı turǵyda tyıym salyndy. Aqynnyń eńbekteri arhıvterde, jeke adamdar qorynda tyǵýly jatty, urpaqtar ádebıet sabaǵynda Shákárimdi aýyzdaryna alyp kórgen joq. Óıtkeni oqýlyqta tym qurysa bir jol Shákárim týraly habar bolmady. Árıne, osyndaı jaǵdaıda, onyń mutylǵan ekeni shyndyqqa aınaldy.
Dúnıede umytylatyn kim, ol áke-sheshesi, týǵany, janashyry joq jetim. El eldiginen, bas erkinen aıyrylyp, ult ózin-ózi tanýdan qalǵanda, aqyn mutylady, sóıtip, ádettegideı umytylǵan aqyn ǵana emes, jetim qalǵan halyqtyń ózi de mutylmaq. Halyq ózin-ózi tanýǵa qoly jetkende mutylǵanyn jańǵyrtyp, jetimdik qursaýynan shyǵady. Ol da rýhanııat tarıhyndaǵy zańdylyq. Shákárimniń esimi qazaq halqy táýelsizdikke bettegen kezde jańǵyrýy sonyń aıǵaǵy.
Týǵan jurtyń, eliń ózińdi qajet etpegen soń qalaısha jetimdikti sezinbeısiń. Dál osyndaı haldi Abaı da basynan keshirgen. Sirá, danalyq degenimiz rýhtyń azapqa túsý joly bolsa kerek. Rýh kúızeliske túspeı, sana sergimeı, dúnıe bolmysyn qalaı sezip, túsinbeksiń?!
"Jetim bala ıesiz, ózi keser kindigin" demekshi, Shákárim ózin jurtta qalǵan jalǵyzdaı sezinedi. Onyń súıeneri joq, jaqtasy joq. Aınala dúrbeleń, bitpeı ketken bir qarbalas bolmys. Qazaq dalasyna birese aqtar, birese qyzyldar óktemdik júrgizedi. Ekeýinen de elge tynyshtyq joq. "Shyn ádilet jemisin kóre almaıdy bizdiń kóz" - deıdi aqyn. Biraq ony uǵyp jatqan jan shamaly. Bul alasapyran kezde bilgishterdiń tolyp ketýi de zańdy. Bári halyqqa aqyl aıtyp, ómir súrýge úıretip, áýre bolýda. Olardyń aıtyp júrgenderin Shákárimniń ushqyr sanasy qabyldamaıdy. Teorııasymaqtardyń teris, ýly, zııandy ekenine zerdesimen jetken aqyn: "Áýlıe bilgish aıtty dep, jazylǵan talaı qate kóp" deıdi. Mundaı syn aıtýǵa Shákárimniń quqy bar, sebebi, ol jastaıynan jaqsylyq pen jamandyqty, zulymdyq pen ádilettilikti ajyratpaǵan zamanda ómir súrdi. Sonyń bárin osy "Mutylǵannyń ómiri" tolǵaýynda tolyq baıandaǵan.
Shákárimniń elden tys mekenge ketýi - onyń solaqaı saıasattan qashýy. Mundaı kúıdi arlylardyń kóbi keshken. Saıasattan aýlaq bolýǵa tyrysqan babamyz Anaharsıs te, keshegi ótken danyshpan Ulyqbek te mert bolǵan. Ókimettiń quryǵy uzyn, qanshama saıasattan boıyn aýlaqqa salǵanmen, onyń qurbany bolýdan ózge taǵdyr Shákárimge buıyrmady.
Oılap otyrsaq, sol zamanda Shákárim sııaqtylardyń tipten din aman qalýyna esh jaǵdaı joq edi. Esi shyqqan elge estııar bolatyndar jumǵan aýyzdaryn ashpaı qalýy múmkin bolmaıtyn. Aıttyń boldy, pálege qaldyń. Kózi ashyq, kókiregi oıaý Shákárim dalbasa saıasattyń yrqymen sóz sóıleýshi me edi? Ol aıtsa týrasyn, durysyn aıtady. Durystyq, adamdyq degen uǵymdar óńi aınalǵan zamanda seniń sóziń kimge dári, kerisinshe, ol qyzyl belsendilerine qadalǵan shanshý. Ózderinen asqan dana joq dep esepteıtin myltyq, qylysh asynǵandar mundaı aqıqat izdegen ǵulamanyń kózin joımaı elge óktemdik jasaı almaıtynyn ábden túsingen. Muny Shákárim de biledi. Onyń elden ketip jyraq ómir súrýi ánsheıin dátke qýat, amalsyzdyń kúni.
Aqyn óz ómirindegi sapalyq beles - qyryq jasqa erekshe toqtalǵan. Qyryq jas óz ǵumyryndaǵy erekshe beles ekenin Shákárim óleń-tolǵaýda úsh ret qaıtalap aıtqan. "Qyryqtan sońǵy sózimdi, synap tany ózimdi", "Jas qyryqqa kirgen soń, bir oı tústi jańadan", "Qyryqtan asa bergende, aqylym qyldy shermende". Qyryq jas - aqynnyń jańa sapasy. Kóp máselege tyń kózqaras týǵan. Reti kelgende aıta ketelik, qyryq jasynda Muhammedke paıǵambarlyq kelgen. Grek jurtynda qyryqqa tolǵan adamdy akmEge keldi deıtin uǵym bar. Qazaqsha aıtqanda qyryqtaǵy adam naǵyz aqyl-sanasy tolyp jetilgen jan. Órkenıetti kóptegen elderde el basshysyna jasy qyryqtan asqan adamdardy saılaıtyn dástúr qalyptasqan. Osy dástúrde mán bar. Shákárim:
Qyryqtan sońǵy qyrymdy,
Synamaq bolsań túrimdi,
Kóreıin deseń nurymdy,
Jıdaǵy oqy jyrymdy, -
deýi tegin emes. Qyryq jastan asqan aqyn dúnıe bolmysyna ózgeshe qaraı bastaǵan. Kórgen-túıgeni, oqyǵany-estigeni, bári-bári álemdi túsindirýge dálel bolmaı, kerisinshe fılosofııalyq suraqtarǵa negiz boldy.
Qyryqtan asa bergende,
Aqylym qyldy shermende:
"Dinim qalaı, janym ne,
Joǵalam ba ólgende?
Álemdi kim jaratqan,
Osynsha túrlep, taratqan?
Kóringen sansyz planet,
Birinen-birin bólgen be?
Aqyret degen nemene,
Shyqqan jan qaıta kele me,
Kire me osy denege,
Dáleli qaısy sengende?.."
Osy oımen Mekke barǵamyn,
Ár túrli kitap alǵanmyn.
Bul ómirdiń máni týraly Ekzıstentsıalıstik oı-tolǵanystar. Shákárim ómir fılosofııasy haqynda tek óleń jazýmen shektelmeı, sanasyndaǵy sansyz suraqtarǵa jaýap izdep, Mekkege baryp qaıtqan. Ol bul saparyn tek qajylyqqa ǵana baǵyshtamaǵan, ózine-ózi qoıǵan suraqtaryna jaýap izdegen. Suraqtaryna tolyq jaýap tappaı qapa bolady. Sóıtip Shákárim oı qaıǵysyna, oı dertine ushyraıdy. Elden bezip, ońasha jer izdeıdi. "Qaýymnan qashtym qaǵylyp, ońasha ómir saǵynyp" - deı kele "oıǵa ońasha jer kerek, oıyńdy uǵar el kerek" - dep taǵy qapalanady.
Elden bezip ketken mende eshkimniń jumysy bolmas degen Shákárimniń dámesinen de eshteńe shyqpady. Qaıta onyń taý ishinde japadan-jalǵyz turýy Keńes ókimetiniń jergilikti sholaq belsendilerine kúdikti údete tústi. Aqyry osy qylyǵy úshin aqyn "bandıt" atanyp, NKVD bastyǵy Qarasartovtyń qolynan otsyz-sotsyz qaza tapty.
Shákárim "Noqtasyz oımen tekserdim" - deıdi. Munda bizdi qyzyqtyryp otyrǵan "Noqtaly oı" degen túsinik. Aqyn "noqtasyz oı" degen soń, bizge "noqtaly oı" degen ne degen túsinik keledi.
Noqtaly oı - ol bolshevıkterdiń oılaý tásili. Ol qalypty, shekteýli oılaý. Onda Marks, Lenın aıtqandarynan asyp túspeý kerek. Bir izben, bir soqpaqpen júrý biryńǵaı, ıaǵnı noqtaly oıdy qalyptastyrady. Noqtasyz oı bizdiń keıingi kezde jamyrasyp, shýyldasqan "jarııalylyq", "plıýralızm" degen mazmundaǵy sóz.
Búgingi tilmen aıtsaq, Shákárim óz zamanynyń plıýralıst oıshyly, ol ókimetpen, partııa saıasatymen kelisimge kelip otyrǵan joq. Ol, kerisinshe, "noqtaly oıǵa" qarsy. Sondyqtan óz zamanynan buryn kemeńgerdiń birshama ýaqytqa umtylatyny da zańdy. Ony uǵatyn urpaq ósip jetpeıinshe, ol umyt bop qala beredi.
Shákárimniń ıman týraly oı-tolǵamy da nazar aýdararlyq. Aqyn "saý aqyl meniń ımanym, alamyn soǵan syıǵanyn" - dep ashyq aıtqan. Demek, onyń seneri - ımandylyq. Oǵan jetýdiń joly aqyl. Imanǵa nandyratyn - aqyl. Árıne, ımandylyqqa tek aqyl arqyly jetý degen másele talas týdyrary sózsiz. Biraq másele onda emes, sóz aqynnyń ıman týraly ózindik kontseptsııasynda.
Shákárim ımandy jalpy halyqqa ortaq máninde emes, árbir adamnyń jeke basyna qatysty is retinde túsingen. Bul oraıda biz Shákárim dúnıetanymynyń erekshe qyry týraly sóz etemiz. Ol ımandy jeke adamnyń qabyldaýyna qatysty másele dep túsingen. Iaǵnı ıman, ıakı ımandylyq degen dúnıetanym degen sóz. Adamnyń óz ımanyn tanýy - onyn dúnıetanymynyń qalyptasýy degen sóz. Kóp adamda dúnıetanym emes, dúnıege kózqarasy ǵana bolady.
"Saý aqyl meniń ımanym" - deıtin Shákárimniń aqyl men bolmysty tanýǵa múmkindik aldym degeni dep túsinýge bolady. Iman - bolmysty tanýdyń múmkindigi. Shákárim saý aqyl arqyly sol rýhymen taný múmkindigine, ıaǵnı ımanǵa jetip otyr. Shákárim aıtýynda ıman - gnoseologııalyq, ıaǵnı tanymdyq kategorııa.
Mutylǵan degen sózderdiń astarynda umytylmaıtyn mán jatyr. Umytylatyny nemese umytylmaıtyny qaısy. Árkim ózi oılanýy kerek. Óz-ózinen japyraqtyń sarǵaıyp, jerge keýip túskenindeı, qumdy jerge nóserdiń iz-tússiz sińip ketkenindeı bolmysta umyt bolyp jatatyn jaılar az ba?! Oǵan kim pálendeı mán bergen? Nemese Adam atadan taraǵan sansyz urpaqtyń qaısybiriniń esimi jurt esinde qaldy? Onyń umyt bolǵandary da oryndy. Este qalatyn adam esimi emes, onyń uzaq keshken ǵumyry emes, Abaı aıtqandaı, artyna ólmeıtuǵyn sóz qaldyrýy. Biraq sol sóz qaldyrǵandar da umyt bolady eken. Osyndaı jaılar, negizinde, umyt bolý degen tarıhtan, halyq sanasynan múldem joıylý emes. El óziniń esin jıǵan kezinde urpaǵy esine alatynyna senim bildirý. Sol úshin Shákárim óz ǵumyryn tııanaqty túrde óleń etip jazyp qaldyrǵan. Bul es jınaǵanda eli umyt bolǵandardy esine túsirsin degen nıet.
Ǵarıfolla ESIM
