MÝTAShABIH AIaTTARDY TÚSINÝDEGI BES ÁDIS

Hákim Abaı Ǵaqlııasynda: «Sanıǵyn suńǵatyna qarap bilesiz. Bul kózge kórilgen, kóńilge sezilgen ǵalamdy qandaı hıkmetpenen jarastyryp, qandaı qudiretpenen ornalastyrǵan, eshbir adam balasynyń aqyly jetpeıdi» dep Jaratýshynyń sheksiz qudiretine tańdanýmen qatar Haq Taǵalany taný jolynyń tásilin baıan etedi. Bul tásil sonaý sahabalardan kele jatqan sara jol.

«Sanıǵyn suńǵatyna qarap bilesiz» keremet aıtylǵan. Suńǵat – sheber jasalǵan óner týyndysy. Rasynda, árbir jaratylys erekshe ári qaıtalanbaıtyn týyndy. Al, Sanıǵ – Jaratýshy. Demek, Jaratýshyny sheber týyndysyna qarap tanısyz. Quran Kárimde: «Rahman Arshqa «ıstıýa» etti (sheksiz bıligin júrgizdi)[1]» degen aıat bar. Osy syndy aıattardy destrýktıvti aǵym nasıhatshylary túbegeıli burmalap túsindirýde. Munyń eki sebebi bolsa kerek. Birinshisi, izgi býyn sahabalar men tabıǵınder ustanymyn aınalyp ótý. Ekinshisi, izgi býyn izimen kele jatqan ata-baba táliminen beıhabar bolýy. Sonyń nátıjesinde sózbe-sóz aýdarǵanda Qurandaǵy «Allanyń qoly», «Allanyń dıdary» «Rahman Alla Arshyǵa otyrdy» degen aıattardy birbetkeı burmalap aıtýda. Osy maǵynalas aıattarmen qatar «Alla júrip keledi», «Túnniń sońǵy bóliginde dúnıe aspanyna túsedi» degen hadıster de bar. Endeshe, mundaı aıat-hadısterdi qalaı túsiný kerek? Naqtyraq aıtqanda, ǵulamalarymyz qalaı túsindirgen?

Quran Kárimde: «Ol saǵan sonaý Kitapty túsirdi. Ondaǵy aıattardyń bir bóligi maǵynasy anyq ári naqty bolǵan mýhkam aıattar. Mine, solar Qurannyń negizin quraıdy. Al endi bir bóligi bolsa, mýtashabıh (birneshe mán-maǵynaǵa saıatyn maǵynasy astarly) aıattar. Júreginde (týra joldan) aýytqý bolǵandar qaıtkende búlik shyǵaryp, el-jurtty týra joldan taıdyrý úshin ári ol aıattardy tápsirleý úshin (mýhkam aıattardy bylaı qaldyryp) astarly maǵynaly mýtashabıh aıattardy qazbalaıdy[2]», - deıdi.

Demek, «Allanyń qoly», «Allanyń dıdary» degen aıattar mýtashabıh. Al, mýtashabıh – maǵynasy astarly aıattar. Mýtashabıh mátindi (aıat pen hadısti) durys túsinýdiń joldary bar. Ony yqshamdap bes ádis aıasynda qarastyryp kóreıik. Jalpy, mýtashabıh aıat ekenin qalaı bilemiz? Máselen, qol-aıaq, dıdar degen sıpattar nemese júrý, túsý degen sııaqty is-qımyldy bildiretin aıat nemese hadıster. Atalmysh bes ádis birqatar ádebıetter negizinde jınaqtaldy.

Áýelgisi, mýtashabıh mátinge ıman etý. Máselen, Rahman Alla – Arshyǵa «ıstıýa» etti. Sonymen birge, «Túnniń úshten birinde aspan dúnıesine túsedi», degen sııaqty hadıster. Demek, mýtashabıh aıat-hadısti joqqa shyǵarmaý.

Ekinshi ádis, mundaı mátindi mýtashabıh dep bilý. Bul, joǵaryda aıtqanymyzdaı, maǵynasyn tikeleı estigen kúıde túsiný qatelikke alyp baratyn mátin. Óıtkeni, aqlı men naqlı dálel muny qabyl etpeıdi. Destrýktıvti aǵymy: «Quranda mýtashabıh aıat degen joq. Sender mýtashabıh dep júrgen aıattar maǵynany anyq, eshbir túsindirýdi qajet etpeıdi. Aıatty sol kúıinde túsiný kerek» deıdi. Bul aǵym negizgi aıat – mýtashabıh. Mine, osynyń negizinde mýhkam aıatty túsinemiz deıdi. Jat aǵymnyń bul kózqarasy eń soraqy qate. Osy núktede destrýktıvti aǵym áhlı súnna ustanymynan túbegeıli ajyrap shyǵady.

Úshinshi ádis, majaz. Majaz – aýyspaly maǵyna, astarly sóz. Mýtashabıh aıat maǵynasy majazı, ıaǵnı aýyspaly maǵyna. Al, destrýktıvti aǵym óz ustanymyn bekitý úshin arab tilinde «majaz» degen joq dep buryn sońdy eshbir aǵym aıtpaǵan «jańalyqty» ashqan. Tujyrymyn qorǵaý maqsatynda majaz erejesin aıatqa qoldanýǵa bolmaıdy, tek hadıske qoldanamyz dedi. Alaıda, bul pikirleri sátsiz shyqty. Óıtkeni, ustanymdaryn ǵylymı negizde qorǵaýǵa qaýqarsyz tujyrym edi. Olar majaz Quranda bir-eki aıatta ǵana kezdesedi dep pikirlerin ózgertkendeı edi. Alaıda, majaz barlyq tilde kezdesedi. Majaz erejesi joq til álemde kezdespeıdi, múlde joq. Al, arab tilinde keıde oıdy tikeleı maǵynadan góri majazben jetkizý kúshtirek bolyp tabylady. Túıindeı aıtqanda, destrýktıvti aǵym ishinde majaz múlde joq degen pikir keń taraǵan. Mine, bul Ibn Qaımniń (r.a.): «Majaz – taǵýt» degen sóziniń jemisi.

Tórtinshi ádis, majazdyń túrin anyqtaý. Máselen, ıstaýa – is-áreket. Qol, dıdar – aǵza. Bul sıpat.

Besinshi ádis. Mýtashabıh aıatqa naqty kesimdi maǵyna bermeımiz.

Bir aıatty taldap kóreıik: «Rahman arshyǵa ıstaýa etti». Negizi, aıatty túsinýde taldap jatqan aıattyń járdemi kerek. Birinshi – Rahman. Rahman – Allanyń esim-sıpaty. Allanyń sıpatyn naqty aıtatyndaı kim Allany kórdi? Qandaı ekenin bilemiz be? Ekinshi – Arsh. Onyń bıiktigi men eni jáne taǵy basqa sıpattamalary beımálim. Endeshe, «ıstýany» otyrdy dep kesimdi túrde túsindiretin aǵymǵa qarapaıym suraq: otyrýshy men otyratyn taqtyń sıpattamasynan beıhabar bola tura, qalaı otyrǵanyn qaıdan biledi? Istıýa qalaı júzege asady? Al endi, Arsh Allanyń jaratqan dúnıeleriniń ishinde eń úlkeni, ári ony Alla Óz bıliginde ustaýda dese, onda Arshpen qosa áldeqaıda kishi planetalar men galaktıkalar sózsiz Onyń basqarýynda degen maǵynany uǵýymyz kerek. Hazret Álıdiń (r.a.): «Alla Arshyny otyrý úshin emes, qudiretin kórsetý úshin jaratty» degen ǵajaıyp sózi destrýktıvti aǵymnyń mýtashabıh aıat pen hadısterdi túsinýdegi ustanymy bizdikimen arasy jer men kókteı ekenin bilýge bolady. Demek, atalmysh aıat maǵynasy «otyrý» emes Allanyń ulylyǵyn pash etý.

Sonymen birge, «Pendem Maǵan qaraı bir súıem júrse Men bir qulash júrem. Júrip kelse, júgirip baramyn[3]» degen qudsı hadıs bar. Osy maǵynalas birqatar qudsı hadıster kezdesedi. Osy hadısti Aǵmash (r.a.): «jarylqaýymen jáne meıirimimen qarsy alamyn» dep túsindirgen. Pende qulshylyq etip Allaǵa jaqyndaı tússe, Alla oǵan lezde jarylqaýy men meıirimin tógedi. Imam Naýaýı (r.a.): «Bul Alla Taǵalanyń sıpatyn kórsetetin hadısterdiń biri. Alaıda, mátindi (Alla pendege adymdap nemese júgirip barady dep) tikeleı túsinýge aqylǵa syımaıdy. Onyń maǵynasy: «Kimde-kim Maǵan qulshylyǵymen jaqyndaı tússe, oǵan Ózimniń meıirimim, jolyn ońǵarýmen jáne járdemimmen jaqyndaımyn. Eger qulshylyǵyn arttyrsa, Meniń de meıirimim ulǵaıa túsedi...[4]» dep taldaǵan.    

Túıindeı aıtqanda, Haq Taǵalany tanýda Hákim Abaı aıtqandaı: «ólsheýli men ólsheýsizdi qalaı bilemiz» qaǵıdasyn esten shyǵarmaý kerek.

 

Rýslan Qambar

 

 

[1] Taha súresi, 5-aıat

[2] Álı Imran súresi, 7-aıat

[3] Buharı, Taýhıd taraýy

[4] Mýslım sharhy, 17