Muhtar ÁÝEZOV: ADAMDYQ NEGIZI – ÁIEL
Adamnyń ǵumyr keshirmek kásibiniń tereń túbine qarasaq, haıýansha kúndik qorekti taspen atyp, aǵashpen uryp ań aýlap jep, nemese jemis terip jep, qarny toısa ańsha bir jerge jata ketip júrgen. Er jaǵy qara basynan basqaǵa qaramaı júrgende, balalaryn baýlyp, asyrap, úılik uıymnyń basyn quraǵan – áıel.
Adam balasy qyzyqty ǵumyr keshirmek bop qýanyp, úmitpen ósip, jyldan jylǵa qyzýy basylyp, sýynyp, aqyry keıin óledi.
Nelikten? Adamda eki túrli qylyqtyń joly bar: biri – tirshilik qamy, biri – adamshylyq qamy. Barsha dúnıedegi paıda-maqtan áýeli basyma bolsa, nemese týysqanyma, eń bolmasa atalasyma bolsa dep neǵurlym ózine qaraı tartyp, talap qylý, bul bir ǵana tirshilik qamyn kózdegen haıýanı salahııat dep aıtylady. Ekinshi, menen jaqsylyq tarap, adam balasyna álim kelgenshe paıdamdy tıgizsem eken degen jol. Bul – ınsanııat, ıaǵnı adamdyq joly. Bular burynǵy Tolstoı syqyldy hakımderdiń aıtýynda, ekinshi, marqum ákemiz Abaıdyń: «Ákesiniń balasy – adamnyń dushpany, adamnyń balasy – baýyryń», – degen maqaly da, hám paıǵambar ǵalaıs salamnyń: «Adamnyń jaqsysy adamǵa paıdasyn tıgizgen» degen hadısi de kórsetedi.
Búgingi dúnıede burynǵy tirshilik kásibine tas pen aǵashtan basqa amaly joq bop júrgen adamnyń balasynyń óneri qandaı óskeni hámmege maǵlum. Iaǵnı aspanǵa qus bop ushady, sýda balyq bop júzedi, jansyzǵa jan bergendeı ot arba, keme júrgizgen syqyldy sanap ta bolmaıdy. Biraq adamgershilik qulqy óspegen soń jaqsylyqtyń bári jamandyqqa aınalyp, bar dúnıedegi mańdaı basy elderdiń úsh jyldaı adamnyń kóziniń jasy men qanynan darııa aǵyzyp jatqany mynaý.
Osy aıtylǵan maǵynaly adamshylyq týraly ózimizdiń ishimizge kelsek, bir atanyń kózdiń qarashyǵyndaı eki balasy birimen-biri ańdysyp, aldyna taman, alysqa qaramaı, birin-biri qaraýyldap, qylı bolyp otyrǵany mynaý. Adamnyń keıip, «dúnıe shirkin-aı!» – dep ólmegi eki kózdiń birinen kútken dostyǵy qastyq bop shyǵyp, ámse jer soǵa bergendiginen. Áıtpese, jasyndaǵy allanyń dúnıesiniń qysy, jazy, kúni, túni ózgergennen emes! Endi dúnıe osylaı ámse óte me? Daýasy bar ma? Bul týraly adamnyń ishki syryn aqtara qarap, aýdara synaǵan kemeńgerlerdiń sózine qarasaq, ádilet marhamettiń negizin bylaı dep sheshedi.
Áýeli adam balasynyń keleshektegi adamshylyǵyna irge bolatyn isti sol adamnyń ortasy bir sýret jasap berip, soǵan ózi kıgen tonyn kıgizedi. Sonan keıingi ol adamnyń ómir jolynda kóretin jaqsy, jaman úlgisiniń bári jamaý, ııa boıaý bolady. Já, sol adamshylyǵymyzǵa úlgi salatyn ortanyń kóp túrli-túrli isteriniń ishindegi bizge eń áserlisi qaısy?
Bul týraly jáne sol bilgishterdiń sheshýi mynaý: adam balasy bir úlgi alarda, eń áýeli shyn júregimen súıgen kisisinen kúshtep alady. Sol súıgen kisisinen súıip alǵan úlgi júregine nyq ornaıdy deıdi. Buǵan qaraǵanda bizdiń oı býynymyz qatpaı turǵan bala kúnimizde eń áýeli eljirep súıetin kisi kim? Ol anamyz... Bulaı bolǵanda biz adamshylyǵymyzǵa irge bolatyn qulyqty ákemiz qandaı ǵalym bolsyn, qoı saýyp, tezek terip júrgen anamyzdan alamyz. Bulaı bolǵanda ómirinde ádilet, marhamet, mahabbat degen nárseniń atyn estimegen ananyń hareketi úı ishi men ot basynan, ǵaıbat ósekten aspaǵan anadan aq júrek, adal nıetti qamqor jan týýy múmkin be? Bul sebep ár adam óziniń balalyq kúnine kóz salsa, bir qazaqtyń balasynyń anasynan bolatyn myna túrde bolady: Áýeli, ana – balaǵa baılyq, barlyqtyń ózinde bolǵandaǵy baǵasy, dámi qandaı, ózgede bolǵandaǵy kózge kúıiktiń paıdasyzdyǵy qandaıyn úıretedi. Onan soń óziń retti qurbynyń ózińe qatarlasa almaı qalyp júrgenin jaqsy dep úıretedi. Jáne neshe túrli óziniń aýdany az, túrsiz, qarańǵy oıyna kiretin jaman mineziniń bárin balasynyń sińirgish júregine juqqyzady, budan keıin ár bala qyzǵanshaq, ózimshil, maqtanshaq, paıdakúnem sumyraı minezderdi oıyna artyp alady. Ana talqysynan asqanda bala shet jaǵalap áke aqylyna qulaq salady.
Biraq onyń jaqsy túrleri bolsa da álgindeı túri taǵlim kórgen balaǵa kóbinese juqpaı ketedi. Budan keıin bala qurby arasyna kirip, qurbynyń minezi men ádetin kóredi. Ol qurbylardyń bári de álgi balanyń shyqqan anasyndaı analardyń qolynan shyqqan soń, olardaǵy adamshylyqtyń nár juǵynynyń shamasy da belgili bolady.
Budan keıin bul bala qandaı oqysyn, qandaı úlgisi mol ortada júrsin áýelgi anadan alǵan órnek ishki syrynyń arqaýy bolady. Bul arqaýynyń mańyzy qara tastaı bolyp salmaǵy bir kezdegi kórgen, estigen, bilgeniniń bárin basyp jatyp alady. Sol sebepti bizde qaıratynyń jalyny jalanǵan aıqyndy ultshyl shoq sany belgili birli-jarymdy aıtyp ta kerek emes.
Qaı ýaqytta qaı halyqta bolsyn, bilim jolynda jurt qataryna jeterlik halyq bolý jolynda eń kerekti shart – aq júrekti ekpindi erler. Halyqty ilgeriletetin dóńgelek solar. Olarsyz maqsatqa jaqyndaý múmkin emes. Bulaı bolǵanda alǵashqy sózimdi qaıta aıtamyn. Adam balasy taǵy bolyp, erkegi haıýandyq dárejesinde júrgende áıelden bala týyp, ol balalardyń bári de jastyq, qorǵansyzdyqtan anasynyń aınalasyna úıirilip úı ishiniń birligin, odan týysqandyq uıymyn kirgizgen.
Buǵan qaraǵanda adamdy haıýandyqtan adamshylyqqa kirgizgen – áıel. Adam balasynyń adamshylyq jolyndaǵy tappaq taraqııaty áıel haline jalǵasady. Sol sebepti áıeldiń basyndaǵy sasyq tuman aıyqpaı halyqqa adamshylyqtyń baqytty kúni kúlip qaramaıdy. Al, qazaq meshel bolyp qalam demeseń, taǵlimińdi, besigińdi túze! Ony túzeıim deseń, áıeldiń halin túze!
1917 jyl.
