MONOPOLIIaNYŃ ÚKIMI QANDAI?

«Monopolııa – (grektiń monos) – jalǵyz jáne (poleo) satamyn» degen eki tirkesten týyndaǵan sóz, al sharıǵat termınologııasynda «ıhtıkar» dep atalady.

Ihtıkar sóziniń tildik maǵynasy: bir zatty qolda ustap, onyń qymbattaǵanyn kútý degendi bildiredi. Al sharıǵattaǵy termındik maǵynasy – taǵamdy (azyq-túlikti) jáne t.b. zattardy satyp alyp, baǵasy qymbattaǵansha ustap otyrý[1].

Jumhýr ǵalymdar ıhtıkar jasaýdyń haram ekendigine biraýyzdan kelisken[2]. Alla Taǵala Quranda:

يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ لَا تَأْكُلُوٓاْ أَمْوَٰلَكُم بَيْنَكُم بِٱلْبَٰطِلِ إِلَّآ أَن تَكُونَ تِجَٰرَةً عَن تَرَاضٍۢ مِّنكُمْ

«Ýa, ıman keltirgender! Bir-birińniń mal-múlikterińdi aram jolmen (ádiletsiz túrde) jemeńder. Al ózara kelisip, rızashylyqpen jasaǵan saýda-sattyqtyń jóni bólek»[3], – degen. Kelesi aıattta:

كَيْ لَا يَكُونَ دُولَةً بَيْنَ الْأَغْنِيَاءِ مِنْكُمْ

«Bul (oljalar) aralaryńdaǵy baılardyń arasynda ǵana aınalymda bolatyn dáýletke aınalmaýy úshin (berilgen úkim)»[4], – delingen.

Paıǵambarymyz (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn):

من احتكر على المسلمين طعامهم ضربه الله بالإفلاس أو الجذام

«Kimde-kim musylmandardyń azyǵyna ıhtıkar jasasa, Alla ony alapes aýrýyna shaldyqtyrady jáne zııanǵa ushyratyp, qaryzyn óteı almaıtyn jaǵdaıǵa jetkizedi»[5], – dep aıtqan.

Ǵalymdar arasynda ıhtıkardyń qaı nársede bolatyndyǵy jaıly birneshe kózqaras bar:

1. Hanbalı jáne ımam shafıǵı mázhabynyń keıbir ǵalymdary ıhtıkar tek adamdardyń azyq-túligimen shektelgen. Dálel retinde joǵaryda aıtylǵan hadısti negizge alǵan[6].
2. Imam Ábý hanıfa men ımam Muhammed jáne shafıǵı mázhabynyń ustanymy boıynsha ıhtıkar adam men janýarlardyń azyǵynda bolady degen[7].
3. Imam Ábý Iýsýf jáne málıkı mázhabynyń ustanymy boıynsha ıhtıkar barlyq nársede júredi[8]. Oǵan dálel retinde: «Tek qatelesýshi adam zatty saqtap satady»[9], «Kimde-kim musylmandarǵa qymbatshylyq etkisi kelip monopolııa jasasa, ol – qatelesýshi»[10]; «Tasymaldaýshy – yrysty, monopolııa jasaýshy – qutsyz»[11], – degen hadısterdi keltirgen.

Osy pikirdi qazirgi zaman ǵalymdary da quptaǵan[12]. Alaıda kóptegen ǵalymdar ıhtıkar jasaý haram bolýy úshin tómendegi sharttardyń tabylýyn alǵa tartqan:

1. Zatty satpaý arqyly adamdarǵa zııan tıgizse[13] (eger adamdarǵa zııany bolmasa, monopolııaǵa jatpaıdy);
2. Sol zatqa qatty qajettilik týyndasa;
3. Taýardyń baǵasy sharyqtaý shegine jetkenge deıin satpaı ustap otyrsa.

Osy úsh sharttyń biri tabylyp, ol zat jergilikti aımaqtan satyp alynsa da, ımport jolymen kelse de, qajet kezde satpaı ustap turý ıhtıkar bolyp sanalady[14]. Óıtkeni monopolııa adamdarǵa zııan tıgizý, qıyndyqqa ushyratyp taryqtyrý arqyly kórinis tabady. Qazirgi kezde saýda taýarlarynyń basym bóligi Eksporttaý jáne ımporttaý arqyly saýdalanady[15].

 

ÚKIM: 

1. Qoǵamǵa, adamdar men janýarlarǵa qajetti zattardy, sondaı-aq ımport jolymen kelgen taýarlardy baǵasy sharyqtaý shegine jetkenge deıin satpaı ustap turý monopolııa bolyp esepteledi.
2. Monopolııaǵa sharıǵı turǵydan tyıym salynady.
3. Birneshe adamdar ne kompanııalar ózara kelisip baǵany jasandy túrde kóterý monopolııa bolyp esepteledi. 

 

QMDB Ǵulamalar keńesi

 

[1] Hashııatý ıbn Ábıdın, 9/571.

[2] Ál-Maýsýǵatý ál-fıqhııa, 2/90.

[3] «Nısa» súresi, 29-aıat.

[4] «Hashr» súresi, 7-aıat.

[5] Imam Ahmad rıýaıaty, №135.

[6] Ál-Mýǵnı, 4/167. Ár-Raýd ál-Mýrbıǵ hashııasy, 4/390.

[7] Tıbıaný ál-Haqaıq, 6/27. Bádáıý as-sanaıǵ, 6/516.

[8] Hashııatý ıbn Ábıdın, 9/571. Ál-Mýntaqa sharhý ál-Mýatta, 5/16.

[9] Imam Mýslım, №1605.

[10] Imam Ahmad, №8602.

[11] Ibn Mája, №2153.

[12] Ahmad Mustafa Áfıfı, ál-Ihtıkar ýá máýqıfý ásh-sharıatı ál-ıslamııatı mınhý, 116-bet.

[13] Bádáıý as-sanaıǵ, 6/516. Máýahıbý ál-Jálıl, 4/227. Ásna ál-Matolıb, 2/37. Ál-Mýǵnı, 4/167.

[14] Negizi bul ǵulamalardyń arasynda tartysty másele. Hanafı, málıkı, shafıǵı, hanbalı mazhabynda monopolııa taýary jergilikti aımaqtan satyp alynýy shart. Al, eger taýar basqa qaladan ımport jolymen kelse nemese ıeligindegi kásiporyn ónimi, alqaptaǵy astyq adamdarǵa qatty qajet bola tura satpaýy monopolııaǵa jatpaıdy degen. Al ımam Ábý Iýsýf jáne málıkı mazhabynyń keıbir ǵalymdarynyń pikiri boıynsha taýardy turǵylyqty aımaqtan satyp alý shart emes. Tipti basqa aımaqtan ákelip, satýdan bas tartsa da monopolııa bolyp esepteledi. Óıtkeni monopolııanyń keri áseri qoǵamǵa zııan berýmen ólshenedi degen (Bádáı as-sanaıǵ, 6/515). Osy kózqarasty qazirgi tańdaǵy ǵalymdar quptaǵan (Ahmad Mustafa Áfıfı, ál-Ihtıkar ýá máýqıfý ásh-sharıatı ál-ıslamııatı mınhý, 139-bet).

[15] Májıd Ábý Rahııa, ál-Ihtıkar dırasatý mýqarana, 478-bet.