QYDYRBAI MOLDANYŃ ÁŃGIMESI

«Men 13 jasymda jetim qaldym. «Otaý ıesi» dep qart ákem meni 13-ke tolar-tolmasymda aq, úılendirip tastaǵan. «Áli bala jas qoı, tym erterek emes pe?» dep suraǵan aǵaıynǵa, «meniń jasym kep qaldy, kózimniń tirisinde kelin túsirip keteıin, nemereni Qudaı ómir berse kórermiz» deıdi eken. Ol kezde Talqynyń (taý) aýzynda otyramyz, jazdaı esekpen, atpen súırep ákelgen qaraǵaıdan qatyryp turyp eki aýyz tam salyp alǵanbyz. Ol ýaqytta ortaǵa qoıatyn temir peshtiń ózi qat, tabylmaıdy. Amal joq, qysty kúni ortaǵa ot jaǵyp, sonyń shoǵyn kómip qoıatynbyz. Tań ata sheshem álgi shoqty qozdatyp, ústine shóp-shalam salyp, úrlep tutatyp alady. Ol kezdegi tirshiligimiz sondaı eedi. Biraq, men úshin osy ómirim Jumaqtan qymbat ekenin keıin bildim... Jaǵdaıymyz jaqsy edi. Áke-sheshemniń osy jaqtan alyp barǵan, sosyn sol jaqta saýda jasap tapqan azyn-aýlaq aqshasy da, altyny da, malymyz da bar edi. Bizdiń halyq danyshpan ǵoı «mal bir juttyq» degendi qalaı taýyp aıtqan?! Bir qystaǵy juttan taıaq ustap qana shyqtyq. Sonda da bolsa, jazdygúni ákem meni úılendirdi. Taǵy qys tústi.

Bir túnde úıimiz órtenip ketti. Aıaq jaǵymyzǵa qozǵa qoıǵan shoqqa kórpe me, álde jamylǵan ton ba, túsip ketip, ol janyp, bizdiń qaraǵaıdan salǵan úıimiz, kádimgi bir qorap sirińke qusap lap ete qaldy. Men qashyp shyqtym. Bizdiń úıdiń aıaq jaǵynda shamamen 300 metrdeı jerde Qyryqbaı degen meniń qurdasymnyń ákesi turatyn. Jalańaıaq sol úıge qaraı júgirdim. Meniń aıqaıymdy estip olar da júgirip shyqqan eken. Qaıta baryp, úıdi óshirýge árekettendik. Jápeı degen aǵam ústine bir shelek muzdaı sýdy quıa saldy da, janyp jatqan úıge kirip ketti. Birazdan keıin meniń sheshemdi kóterip shyqty. Esikten shyǵa bergende janyp jatqan úıdiń bosaǵasy ústerine qulap tústi. Qaýmalaǵan el zorǵa shyǵaryp aldy. Aǵam biraz kúıgeni bolmasa aman qaldy. Sheshem áýeli ystan esinen tanyp qalǵan eken, keıin esin jıdy, biraq, sol keýdesine túsken ottan ońala almady. Kóp uzamaı kóz jumdy. Al ákem jáne meniń 13 jastaǵy kelinshegim, sol pák kúıinshe órtenip ketti. Biz bir áke bir shesheden týǵan 1 ul, 1 qyz ǵana edik. Úıdi órt jalmaǵannan biraz buryn ǵana qaryndasym ishki Qytaıǵa oqýǵa ketken edi. Jápeı (shyn esimi Janseıit) ákemniń týǵan inisi. Órtenip ketken úıdiń ornynda shoshaıyp Jápeı ekeýimiz ǵana qaldyq. Áke men sheshe bardaǵy baılyqtan dym qalmady. Endi ash qalmaý úshin, jergilikti baılarǵa ózim jaldanyp kún kórýge kóshtim...

«Sodan bir uıǵyr baıdyń atqosshysy bolyp jaldandym. Meniń mindetim jazdygúni kúımege qos jırendi parlap jegip, baıdyń qatyny men balasyn, kelimdi-ketimdi qonaqtaryn tasý. Qysta atshanamen tasımyn. Aptanyń alty kúninde baıdyń balasyn mektepke aparam. Ol úshin tań bozynan turyp, attardy parlap jegip, esiktiń kózine ákelip turamyn. Baıdyń balasy tańǵy asyn iship, sháıin qandyryp shyǵady, mektepke jetkizip salamyn da, qaıta kelip, esiktiń aldyn tazalaý, qora tazalaý, mal sýarý sekildi kúıbeń sharýamen aınalysamyn. Túste balasyn qaıta ákelemin. Balasy aptasyna keminde eki ret baı men báıbishege oqýǵa barmaımyn dep qıǵylyq salady. Baı ursyp, boqtap, báıbishesi áýektep, erkeletip qaltasyna táttisin toltyryp salyp zorǵa attandyrady. Kóńili tússe, túste qaıtarda qalǵan kámpıtinen bir-eki tal maǵan da dám tattyrady. Kóńili túspese meniń ózimdi jep qoıardaı bolyp otyrady. Demalys kúnderi baıdyń báıbishesin bazarǵa aparam, kereginshe júgin tıep alamyz, úıge qaıtamyz, odan qalsa, ár baıdyń úıine bir kirip, qydyrady. Men tasýshymyn. Sóıtip júrip jattym. Meniń eńbekaqym - ishken asym men jatqan tósegim, basqa kók tıyn da kórmeımin. Jatqan tósek deıtin aty ǵana. Meniń jatatyn jerim - taýyqtyń kúrkesindeı ǵana atqoraǵan japsarlas salynǵan shaǵyn bólme. Denelirek eresek adam kerilip jatsa, aıaǵy syrtqa shyǵyp qalýy múmkin. Terezesine áınek te salynbaǵan, tek jaryq túsip turýy úshin eshkiniń qarnyn terezeniń kózine kerip tastaǵan. Azǵantaı ǵana jaryq túsiredi.

Bir kúni, demalys edi. Qos jırendi jetektep ózenge ketkem, sýaryp kelýge. Attardy aýnatyp, ústilerin qarmen ysqylap tazalap kelgenshe shamamen bir saǵattaı ýaqyt ótti. Aqyrǵa baılap, shóp salyp jatyr edim, baıdyń «Áı Qydyr, qaıdasyń? Beri kel» degen daýysy shyqty. Júregim aýzyma tyǵyldy, taǵy bir bále bop qalǵan eken ǵoı, dep tura júgirdim. Esiktiń aldynda eshkim joq. Baqsam, daýys men jatatyn kúrkeden shyǵady. Aqyryndap baryp esikti ashsam, men jatatyn taqtaıdyń ústinde qojaıynym otyr. Ol eshqashan bunda bas suqpaıtyn, kirmek túgil.

Ákemniń tiri kezinde moldadan 3-4 jyl sabaq alyp, saýat ashyp edim. Zerektigim úshin ustazym maǵan 2 kitap syılaǵan edi. Sol kitaptar álgi eshkiniń qarny tartylǵan terezeniń aldynda turatyn. Anda-sanda sóz júgirtip oqýshy edim. Endi mine, sol kitap meniń qojaıynymnyń qolynda tur. Júregim aýzyma tyǵyldy.

- Áı Qydyr, sen myna kitaptardy qaıdan aldyń? – dedi baı.

- Ustazym berip edi, - dedim jylarman bolyp.

- Ustazym? Ustaz deımisiń? Sen oqı alasyń ba? – dedi, kózi sharasynan shyǵyp ketken baı.

- Iá, oqı alamyn.

- Káne, mynany oqyshy, - dep qolyndaǵy kitaptyń birin maǵan ustatty. Sol bosaǵada turǵan boıy, kitapty ashyp sýdyratyp oqı bastadym. Biraz oqyǵannan keıin,

- Áı, sen jattap alǵannan saýmysyń, káne mynany oqyshy, ágár qat tanysań, - dep qaltasynan bir eski kishkene kitap shyǵaryp berdi.

Ony da sýdyratyp oqyp berdim. Biraz únsiz otyryp qaldy. Ol úndemegen saıyn meniń júregim sýyldap, qol-aıaǵym qaltyrap barady. Óıtkeni, buǵan deıin baılardyń esh sebepsiz, unamaı qalsań boldy, qamshynyń astyna alǵanyn talaı basymnan ótkergen edim.

Bir ýaqytta qojaıyn:

- Ustazyń kim? – dep surady.

- Ustazym bálenshe degen molda, - dedim.

- Oooo, sen naǵyz danyshpan moldadan dáris alǵan ekensiń ǵoı – dedi, úndemesten kúrkeden shyǵyp júre berdi.

Ne bolǵanyn túsinbeı men de biraz otyryp qaldym. Bir ýaqytta aıaǵyn súırete basqan baıdyń balasy kelip, ákesiniń shaqyryp jatqanyn aıtty. Ádette bular esikten basyn shyǵaryp aıqaı salatyn, endi nege baıdyń balasy óz aıaǵymen kelip tur?

Ómirimde tabaldyryǵynan attap kórmegen záýlim saraı úıdiń esigine baryp toqtadym. Baıdyń balasy esikti ashyp, «ishke kir» dedi. Kirdim. Baı arǵy bólmeden shyǵyp, meniń qolymnan jetektep bir bólmesine apardy. «Endi osynda turasyń» dedi. Ań-tańmyn. Báıbishesi kelip «mynalardy ústińe kıip al» dep balasynyń jańalaý kıimderin berdi. Balasy aýyzǵy bólmedegi monshaǵa ertip apardy. Taǵy birazdan keıin, áke-sheshem ólgeli birinshi ret baımen birge bir dastarhannan tamaq ishtim.

- Qydyr, ekeýimizdiń ustazymyz bir adam eken. Ol óte myqty ǵalym edi. Seniń ondaı adamnan bilim alǵanyńdy, seniń saýatty ekenińdi bilmeppin. Budan bylaı sen qujyrada turmaısyń, osynda bizben turyp, bizben birge as ishesiń – dedi.

Osy kezde, álde, qorqynyshtyń birden seıilgeninen, álde, meni moldaǵa jetelep aparyp oqytqan áke-sheshem esime túsip ketti me, eńirep qoıa berdim....

Sol kúnnen bastap, tamaq pen kıimdi, jyly tósek tegin bolǵany bylaı tursyn, maǵan jalaqy tóleıtin boldy. Onyń syrtynda aptasyna úsh ret medresege baryp, sabaq oqýǵa múmkindik berdi.

Mine, balam! Bilim – kúrkedegi meni baıdyń saraıyna kirgizdi! Bilim – meniń esiktegi basymdy tórge shyǵardy...»

Dáýlethan Jıenqulov