MATÝRIDI: «IMAN» MÁSELESINE QATYSTY QAZAQ OIShYLDARYNYŃ TUJYRYMY
Islam mádenıetiniń tórkini musylmandyq nanym-senimnen bastaý alsa, Orta Azııa halyqtary úshin onyń mazmuny Matýrıdı aqıdasy bolǵan. Qazaq halqynyń ulttyq kodeksin qalyptastyrýda musylmandyq dúnıetanymnyń yqpaly erekshe bolǵanyn uly oıshyldarymyz ben aqyn-jyraýlarymyzdyń eńbekterindegi senimge qatysty tujyrymdarynan kóre alamyz. XIX-XX ǵasyrlarda ómir súrgen Y.Altynsarın, Abaı Qunanbaıuly jáne A.Úlimjiulynyń kóptegen óleńderi men prozalyq shyǵarmalaryndaǵy «Imandy jan, tolyq adam, adamgershilik, ar-ujdan, moral jáne maqtaýly adam...» syndy tujyrymdary rýhanııattyń myzǵymas tiregi sanalady deýge bolady. Bul termınderdiń negizi «Allaǵa senim», «Iman» máselesine kelip tirelip, qazaq dalasyna Islam dini keń tarǵannan beri, halqymyz fıqhta Hanafı mázhabyn, aqıda da ımam Matýrıdı jolyn berik ustanyp kelgendiginiń dáleli bolmaq.
Búgingi qoǵamda jekelegen keıbir aǵymdardyń ókilderi ult ustazyna aınalǵan tulǵalardyń kózqarastary men ustanymdaryn ózine beıimdep júrgeni de jasyryn emes. Sondaı tulǵalardyń biri – Abaı Qunanbaıuly. Onyń «úsh súıýin» ýahabılik aǵymnyń ustanymyndaǵy «úsh negiz» prentsıpimen sáıkestirip, aqıqattyń betin kúlegeılep, Abaı senimin ózderiniń saıası doktrınasymen úndes etip kórsetkisi kelip júrgender bar. Mine, osyndaı qıturqy jaǵdaılardyń aldyn alý, ultymyzdyń tarıhı kezeńderdegi ıman, senim máselerin anyqtaý maqsatynda Y.Altynsarın, A. Qunanbaıuly jáne A.Úlimjiulynyń eńbekterindegi «Iman» máselesine Matýrıdı aqıdasymen tarıhı tájirıbemizdi salystyrmaly taldaý jasaý dinı tanymymyzdy jastarǵa jetkizýmen qatar, dinı ahýaldy rettýde de óz septigin tıgizer anyq.
Imam Matýrıdıdiń, «Kıtábýt Táýhıd» atty murasyndaǵy eń mańyzdy másele, ol – áýeli adamnyń Allany nas pen zerdeli aqyldyń ádil tarazysy negizinde taný, muǵjızaly paıǵambarlyq mindetti qabyl etý jáne taǵdyr men áfǵalýl ǵıbad (adamnyń is-áreketi) syndy máselelerge kóbirek kóńil bólýden turady. Al, aqyret máseleleri jaıly aıattarǵa «Táýılátýl Quran» atty tápsir eńbeginde keń túsinikteme bergenimen, «Kıtábýt Táýhıd» atty murasynda keń kólemde toqtalmaıdy[1]. Onyń ózindik sebebi bary anyq. Biz úshin aqyret álemindegi suraq-jaýaptyń qandaı formatta ótetindigin, jánnát pen tozaqtaǵy jaǵdaılar týraly analız jasap, zertteý júrgizý qıyn másele. Mindetimiz, aqyret isterine kúmánsiz senip, jánnáttaǵy syı-qurmetke laıyqty bolýdyń qamyn bul dúnıede jasaý. Mine, osy turǵydan ımam Matýrıdı eńbekginde de, qazaq halqynyń mańdaıyna bitken kórnekti ulǵalary Y.Altynsarın, A.Qunanbaıuly jáne A.Úlimjiuly shyǵarmalarynda da adamnyń osy ómirin qalaı ótkizý kerek ekendigine kóbirek kóńil bólgenin baıqaımyz.
Iman – din qundylyqtarynyń eń mańyzdysy. Onsyz eki dúnıeniń baqyty bolmaq emes. Biz qarastyryp otyrǵan Y.Altynsarın, A.Qunanbaıuly jáne A.Úlimjiulynyń eńbekterinen «Iman» uǵymy jaıynda mynandaı ustanymda bolǵanyn ańǵaramyz.
Aǵartýshy ustaz Y.Altynsarın, «Imannyń eki maǵynasy bar: biri – til maǵynasy. Til maǵynasy degenimiz – árkim tilmen aıtyp rastmaq. Máselen, musylmanshylyǵymyzǵa bas kýálik – sózimiz nemese arab tilinshe sháháda (týn) – ımanymyz ashhadý an lá ıláha ıllá Alla ýa ashhadý anna Mýhammadan ab-dýhý ýa rasýlýhý bolsa kerek. Iaǵnı «kýálik beremin: joqty bir Qudaıdan bóten qudaı jáne kýálik beremin, Muhammed onyń quly hám elshisi ekendigine dep, sharıǵat maǵynasy rastalǵanda ol ımandy kóńilmen rastamaq»[2], - dep «Iman» termıniniń túp máni kóńilmen rastaǵan senimdi tilmen járııa etý dep túsindiredi.
«Istiń basy – retin tanymaqtyq,
Iman bilmes taǵatty qabyl demen»[3] degen Abaı, ıman din isteriniń basy ekenin ashyq aıtady. Abaıdyń ıman týraly kózqarasynyń basy osy desek, ımannyń eń úlken qundylyǵy adamdy shynaıy musylman etýinde bolyp otyr. Ári adamnyń musylmandyǵy, taǵat-ǵıbadatynyń qabyl bolýy shynaıy ımanymen bolatyny – aqıqat. Alla elshisi (s.a.s.) paıǵambarlyq kezeńiniń basym bóligin adamdardy ımanǵa shaqyrýmen, ımandaryn shynaıylaýǵa shaqyrýynyń da ózindik máni bolsa kerek.
Al, A.Úlimjiuly ıman máselesine qatysty oıyn:
«Bıssmıllá áýeli Alla sózdiń basy ,
Jazaıyn bir hıkaıa qulaq salshy.
Tilegi musylmannyń qabyl bolyp,
Pendeńdi kárim sýbhan jarylqashy,
Muhammed Rasýlalla táńir dosy ,
Pendeniń jaramaıdy dinge bosy»[4] dep dinge bostyqtyń jaramaıtynyn aıtsa, Orta Azııa medreselerindegi Matýrıdı senimi negizinde oqytylatyn «Imanshart» kitabyn alǵash saýat ashyp, oqyp júrgen kezinde sol kitaptyń shetine:
«Úlimji bizdiń atamyz,
Qudaıǵa kópdúr qatamyz.
Ǵylym nuryn bir kórmeı,
Qarańǵy qaıtip jatamyz?», – dep jazyp qoıǵanynan-aq Matýrıdı mektebiniń túlegi bolǵanyn ańǵarýǵa bolady[5].
Áıgili ǵalym Ábý Hanıfanyń kózqarasy boıynsha, «Iman – júrekpen maquldap, rastaý. Al tilmen «kálıma sháhádany» aıtý ımannyń sharty. Nemese dúnıe isterine úkim berýde «kálıma sháháda» sózin tilmen aıtý arqyly musylman ózge din ókilinen ajyratylady»[6] dep, taǵattyń basy ıman keltirýde ekendigin aıtsa, ımam Matýrıdı bul pikirdi odan ary qýattap, úziri joq adamnyń ómirinde bir ret bolsa da tilimen kýálik sózin aıtýy kerektigin taǵaty qabyl bolatyn musylman qataryna qosady, adamnyń zárýlik jaǵdaıynda shynaıy senimin kóńiline jasyryp kúpirlik sózin aıtýǵa dinde jeńildik baryn jetkizedi[7].
Demek, Y.Altynsarın «Iman» termıniniń túp máni kóńilmen rastaý deýi, A.Qunanbaıulynyń «istiń basy» - ıaǵnı, musylmandyqty ımanmen ólsheýi jáne A.Úlimjiulynyń ımandylyq ilimin «Imanshart» eńbeginen alǵanyn sóz etýiniń bári dástúrli Islam aqıda ǵulamalarynyń pikirimen úndes. Iaǵnı, musylmanshylyqtyń basy, qulshylyqtyń qabyl bolýynyń sharty ımandy bolmaq kerek degendi qýattaıdy.
Al, tarıhta radıkaldy ustanymdarymen tanymal bolǵan Harıjıd jáne Muǵtazıla aǵymdarynyń kózqarasy boıynsha, ıman –júrekpen bekitip, tilmen aıtý jáne paryzdy amaldardy oryndaý. Bul úsheýiniń bireýin oryndamaǵan kisi ıman etken bolyp sanalmaıdy. Nemese ádiletti halıfalar zamanynda beleń alǵan radıkaldy aǵymdardyń ýshyqtyrǵan doktrınalyq máseleleriniń qatarynda kúná jasaǵan adamǵa qatysty sharıǵı turǵydan úkim berý isi halyqty dúrliktirdi. Harıjıdter aǵymy musylman aýyr ıakı jeńil kúná jasasyn kápir sanalady, tozaqta máńgi qalady deýmen qatar olarǵa qarsy soǵys ashý halal dep túsindi. Muǵtazılıt aǵymy bolsa, úlken kúná jasaǵan musylman jánnat pen tozaqtyń aralyǵyndaǵy jaıda bolady (Ál-mánzılatý báınál mánzılataın) dep ashyq kápir qataryna kirgizbese de, musylman qataryna da jatqyzbaıdy. Múrjııa aǵymy qandaı aýyr kúná jasasa da, taza múmin bolyp qala beredi dep eseptedi[8]. Iaǵnı, bul aǵymdar kúná jasaǵan kisige úkim berýde asyra silteýshilikke barsa, endi bireýleri búkildeı úmitke salynyp, halyqty paryz qulshylyqtarǵa selqostyq tanytýǵa sebepker boldy.
Harıjıdtik aǵymnyń bul ustanymynyń naqty kórinisi Syffyn oqıǵasynda ádil qazylardyń úkim berýin quptaǵan haziret Álıdi jáne qazylyq úkim shyǵarýdy qabyl etken haziret Ábý Musa ál-Ashǵarıdy kápirge sanaǵandyǵynda baıqaldy. Taǵy bir rıýaıatta: «Haziret Álı Mádaın eline jaýapty etken Abdýlla ıbn Abbasty janyndaǵy tobymen birge tutqynǵa túsirip, basshy halıfa (Álı) jaıly kózqarastaryn suraıdy. Báriniń halıfa týraly jaqsy pikirde ekenin bilgende, Abdýllany, onyń júkti áıelin jáne birge júrgen tórt áıeldi de óltirdi»[9] delinedi.
Búgingi tańda da ózderin «musylmanbyz», «jıhad jasap júrmiz» degen uranmen keıbir paryz qulshylyqtardy oryndamaǵan qarapaıym halyqty anaý «musylman», mynaý «kápir» dep, qazaqty birneshe topqa bólip óz bılikterin júrgizýge tyrysyp júr. Olar, ózderiniń syńar jaqtyly túsinikterin «eń durys senim» retinde nasıhattap, burynnan jalǵasyp kele jatqan senimdik negizderdi mansuqtap, el arasyna búlik salýda. Tipti, sońǵy jyldary qoǵamymyzda boı kótergen terrorlyq aktiler men keshegi Sırııaǵa attanǵan jastardyń isi qoǵam tynyshtyǵyna qater týdyryp otyr. Mine, bul «Iman» sóziniń mánin durys túsinbeýden týyndap otyr deýge bolady.
Al, kámil musylmandyq máselesin Y.Altynsarın, «Bul rastamaq (ıman etý) degenimiz, jalǵyz Qudaı taǵala bar, Muhammed haq paıǵambar dep aıtý ǵana emes, paıǵambardy haq dep bolyp hám ol paıǵambarymyz aleıhı-c-salamnyń Alla taǵala janbýnan (janynan) alyp kelgen qansha paryz buıryqtary bolsa, máselen, namaz, rýza ráýishti, osylardyń bárin de tilmen ras dep aıtyp hám shyn kóńilmen rastyǵyna senbek. Máselen, bireý Qudaı taǵalanyń janbýnan alyp kelgen namaz, rýza ráýishti buıryqtardy rastamasa nemese rastyǵyna kóńili bos bolyp shek qylsa da kápir bolar»[10], - deıdi. Iaǵnı, adam Allaǵa ıman etken soń paryz amaldardy da qabyl etýi kerek. Paryz qulshylyqtardyń paryzdyǵyna kúmánmen qaraý adamnyń senimine selkeý túsirmek. Paryz qulshylyqtardy tolyq moıyndap, alaıda oryndaýǵa kelgende enjarlyq tanytý adamdy ımanynan ajyratpaǵanymen, pasyq musylmandyq dárejege túsiredi.
Bul máselege qatysty Abaı Qunanbaıuly shyǵarmalarynda aıqyn kórinis mynandaı. Hakim óziniń «Alla degen sóz jeńil» óleńinde:
«Alla degen sóz jeńil,
Allaǵa aýyz qol emes.
Yntaly júrek, shyn kóńil,
Ózgesi Haqqa jol emes», - dep, dinı-ımanı qundylyqtardyń basy bolǵan ıman máselesine toqtalady. Óleń joldaryndaǵy «Allaǵa aýyz qol emes» deýi ımannyń aýyzben aıta salýdyń jetkilikti bolmaıtynyn jetkizse, «Yntaly júrek, shyn kóńil, Ózgesi Haqqa jol emes» dep ımannyń kóńilde ılanyp, júrekte bekitilýin meńzegenin ańǵarý qıynǵa soqpaıdy. Bul bir shýmaq óleń jolynda ıman máselesiniń tilmen aıtylyp, júrekpen bekitiletinin «Ózgesi Haqqa jol emes» ekendigin jetkizedi. Iaǵnı, kóńil ılanyp, júrek qabyl almasa tilde aıtylǵan ıman «Haqqa jol» bola almaıdy.
Al, aqyn «Allanyń ózi de – ras, sózi de – ras» atty óleńinde:
«Múmin bolsań áýeli ımandy bol,
Pendege ıman ózi ashady jol.
Shyn ılan da, taza oıla bir ımandy,
Munafıq namaz qylmap pa, maǵlum ǵoı ol»[11], - dep ıman áýeli shyn ılanýmenen durys bolady degen kózqarasta bolǵanyn dáleldeı túsedi. Osylaısha, Uly oıshyl musylman adam namaz jáne t.b. paryz qulshylyqtardy shynaıylyqpen, taza ıman negizinde óteýge kóbirek nazar aýdarady. Iman – adam kóńilinde jasyrylǵan bir rýhanııat negizi bolsa, ol paryz amaldardy tolyq oryndaýmen kóriktene túspek. Al taza senim bolmaı, eki júzdilikpen jasalǵan ǵıbadattyń bir paıdasy joǵyn aıtady.
Bul pikirlerdiń túp tórkini Matýrıdı seniminde jatqanyn, onyń súbeli eńbekterinen anyq ańǵaramyz. Matýrıdı senim mektebiniń negizin qalaǵan ımam, óz eńbeginde «Iman kálıma sháhádany tilmen aıtý ǵana» dep esepteıtin qamarııa aǵymynyń kózqarasy durys emestigine, Quran Kárimdegi: «(Áı, Paıǵambar!) Aýyzdarymen «Sendik» dep, júrekteri senbegender» («Máıda» súresi, 41-aıat) jáne «Allaǵa, aqyret kúnine sendik», - deıdi. Biraq, olar senbeıdi» («Baqara» súresi, 8-aıat) degen aıattaryn dálel retinde keltirip, «Atalmysh aıattarda qur tilmen «Allaǵa, aqyret kúnine sendik» deý eki júzdilik ekendigin, olar qashan kóńilderinde shynaıy senimdi ornatpaıynsha ıman etken bolmaıdy delinip tur. Mine, bul ıman – júrekpen rastap, bekitýdi bildiretinin, tek tilushynda aıtý jaramsyzdyǵyn uqtyrady» degen[12].
A.Úlimjiuly eńbekterinde kámil musylmandyq kórinisi bylaı túsindiriledi:
«Janyń taza bolǵanyń,
Sharıǵatqa toǵanyń.
Iman degen sol bolar,
Bir Qudaıǵa nanǵanyń.
Maqtaýly pende sol bolar...
Qulshylyq qyp Allaǵa,
Imandy saýap alǵanyń.
Qapy qalyp jónelseń,
Taýsylmaıdy armanyń»[13].
Aqyn bul jerde Allanyń zańdaryn jetik bilgen bilimdi adamnyń qulshylyǵy durys, saýaby mol kámil musylmanǵa jatqyzady, maqtaýǵa laıyqty jan dep baǵalaıdy. Al, rýhanı ilimmen tazarmaǵan, nadandyqtyń kebin kıgen pende muratyna jete almaıdy, armany taýsylmaıdy dep sıpattaıdy.
Áhlı súnná ýál-jamaǵa senimdik tarıhynda ımam Matýrıdı ımam Aǵzam Ábý Hanıfanyń (r.a.) aqıdalyq jolyn damytýshy, júıeleýshi ǵalym retinde baǵalanady. Sonymen birge, zertteýshiler «ımam Matýrıdı tálim alǵan ustazdarynyń sılsılási (tizbegi) de ulyq ǵalym Ábý Hanıfaǵa baryp tireletinin»[14] jazady.
Al, qazaq halqynan shyqqan atalmysh uly tulǵalardyń «Iman – tilmen aıtý, júrekpen rastaý» dep, ımam Matýrıdı syndy ǵalymdardyń jolynda bolǵandaryn ashyq baıan etýleri, ıman men amaldyń bir-birinen bólek ekendigin túsindirý sol kezeńdegi qoǵam úshin de qajettilik bolǵanyn kórsetedi. Mine, osy turǵydan olar eńbekterinde «ıman» sóziniń anyqtamasyn berip, halyq arasynda durys túsinik qalyptastyrýdy maqsat etken.
Abaı Qunanbaıuly óziniń áıgili «Otyz segizinshi qara sózinde» ıman máselesine keńinen toqtalyp, «Iman degenimiz bir ǵana ınanmaq emes» ekendigin aıta kelip, «Ol ınanmaqtyǵyń qur ǵana ınanmaqtyqpenen qalsa, saǵan paıda bermeıdi. Onyń úshin sen óziń ınanmaqtyǵyńnan paıdalanamyn deseń, paıda beredi, kámil ıman bolady»[15], - deıdi. Avtordyń «...ınanmaqtyǵyńnan paıdalanamyn deseń, paıda beredi, kámil ıman bolady» deýinen, kálıma sháhádany tilimen aıtyp, kóńilimen rastaǵan musylman qulshylyqtaryna, paryz amaldaryna berik bolatyn bolsa, nur ústine nur bolady degen kózqarasty usynady. Alaıda, avtor bul kózqarasy arqyly ıman keltirip, amal jasamaǵan adamdy ımansyz dárejesine tómendetpeıdi. Amalsyzdyq «...qur ǵana ınanmaqtyqpenen qalsa», ol «saǵan paıda bermeıdi» degen sózimen qulshylyqqa shabyttandyryp, kámil musylmandyqqa baýlıdy. Oǵan joǵarydaǵy,
«Shyn ılan da, taza oıla bir ımandy,
Munafıq namaz qylmap pa, maǵlum ǵoı ol» degen óleń joldary aıǵaq. Sebebi, kóńilde senimi bekimegen munafıqtyń amaly qutty túbi tesik shelekke quıylǵan sý sııaqty paıdasyz ekeni ámmaǵa túsinikti jáıit.
Abaıdyń amal-qulshylyqty adamnyń rýhanı kámildikke jetýiniń joly retinde qarastyratynyna myna óleń joldary da dálel:
«Dúnıege yntyq, mahsharǵa amalsyzdyń,
Imanyn tolyq deýge aýzym barmas»[16]. Iaǵnı, «mahsharǵa amalsyz» adamdy túbegeıli ımansyz, kápir qataryna jatqyzbaıdy. Bálkı, «Imany tolyq deýge aýzym barmaıdy» dep dúnıege yntyq, mahsharǵa amalsyzdyqty adamnyń rýhanı ashtyǵymen ólsheıdi.
Bul týraly ımam Ábý Hanıfa jáne ımam Matýrıdı kózqarastaryn qarastyryp kóreıik. Imam Ábý Hanıfa óziniń «ál-Fıqhýl ákbar» eńbeginde, «Musylman halaldy haram, haramdy halal demeıinshe, bir kúnási úshin, tipti, úlken kúná jasasa da dinnen shyǵarmaımyz, ımansyz demeımiz. Múmin dep ataımyz. Ol dinsiz emes, pasyq (kúnákar) múmin bolýy ábden múmkin»[17], - deıdi. Iaǵnı, ımam Ábý Hanıfa paryz qulshylyqtardy oryndamaǵan nemese tyıym salynǵan amaldardan tyıylmaǵan «Dúnıege yntyq, mahsharǵa amalsyz» adamdar tek kúnákar bolatynyn, ımansyz emes ekenin aıtady.
Iman men amaldyń ara qatynasy týraly toqtalǵan ımam Matýrıdı Quran Kárimdegi «Shynaıy múminder – Allanyń aty atalǵanda júrekteri dúpil qaǵady» delingen «Ánfal» súresiniń 2-aıatyna túsinikteme jasaı otyryp, «Múminniń boıynda aıatta aıtylǵan sıpattyń bolýyn bárimiz aıtamyz. Alaıda bir musylman paryz amaldy biliminiń taıazdyǵy, nápsisiniń jeteginde ketip qalýy nemese jalqaýlyq tanytýy sebepti oryndamasa ımany boıynan ajyrady, ımansyz boldy demeımiz. Alla Taǵala: «Áıtse de, Alla qabyl alýdy ýáde etken táýbe – jamandyqty (ol istiń kúná ekenin bilgen boıda) dereý táýbe etip, Allaǵa bet burǵandardyń táýbesi basqa. Mine, solardyń táýbesin Alla mindetti túrde qabyl alady. Alla (quldarynyń nıetin, qaı isti ne úshin istegenin jaqsy biletin) sheksiz ilim ıesi» («Nısa» súresi, 17-aıaty) aıatymen sózin qýattaıdy. Sondaı-aq, múminder taqýalyq ustanymy men jasaǵan izgi amaldaryna qaraı dárejesi ár túrli bolady. Keıbir kúnákar qulyn Alla Taǵala keshirip, Rahym Paıǵambarynyń (s.ǵ.s.) shapaǵatyn násip etedi. Syrtqy kórinis negizinde úkim berý durys emes. Úkim berý bir Alla Taǵalanyń ilimine tán...»[18], - deıdi.
«Iman» uǵymyndaǵy tanym men túsinik aıasynda ózge máselelerdiń úkimderi shyǵarylady. Y.Altynsarın, A.Qunanbaıuly jáne A.Úlimjiulynyń ıman men amaldyń ara qatynasy jaıyndaǵy kózqarasy, senimdegi ustanymy ımam Ábý Hanıfa jáne ımam Matýrıdı aqıdasy bolǵanyn baıqadyq. Iaǵnı, olar ózderiniń eńbekterinde amaldy ımam Matýrıdı sııaqty ımannyń sharty retinde ashyq kórsetpegenimen, ımannyń sharty ekendigin «kámil, tolyq jáne maqtaýly» syndy sózderimen jetkizedi. Adamzatty kámil, tolyq adam bolý úshin amal jasaýǵa shaqyrady, qulshylyǵyn oryndamaǵan adamdy rýhanııaty álsiz jannyń qataryna jatqyzady. Biraq, kúpirlikpen aıyptap, olardy dinen shyǵarmaıdy.
Samet OQANULY
Islamtanýshy
[1] Ábý Mansýr ál-Matýrıdı, Kıtábýt taýhıd. «Dárý sadyr» baspasy, - Baırýt: 2007, – 538 bet. 44 b.
[2] Ybyraı Altynsarın, Ómiri men shyǵarmalary/qurast. Ardaq Muqasheva. – Almaty: «Raýan» baspasy, 2013. – 384 bet. 189 b.
[3] Abaı. «Maqsatym – til ustartyp, óner shashpaq: (Óleńader. Aýdarmalar. Qara sózder.)/Qurast. Beken Sherýbaev. –Almaty: «Bilim», 2013. – 320 bet. 93 b.
[4] Aqyt Úlimjiuly, Shyǵarmalar, Shınjıań halyq baspasy, Úrimji. – 1998. (3 tomdyq) 3-tom, 575 bet.
[5] http://islam.kz/kk/articles/islam-jane-tulga/aqyt-qajy-abai-olenderine-nelikten-qiyanat-jasady-1763/#gsc.tab=0
[6] Álı Abdýlfattah ál-Maǵrıbı, Imamú áhlıs súnna ýál jámaǵa Ábý Mansýr ál-Matýrıdı ýá áraúhýl kálamııa, «Máktaba ýahba» baspasy. – Qahıra: 2009, – 455 bet. 135 b.
[7] Ábý Mansýr ál-Matýrıdı, Kıtábýt taýhıd. «Dárý sadyr» baspasy, - Baırýt: 2007, – 538 bet. 473 b.
[8] Muhammed ıbn Muhammed ál-Babýrtı ál-Hanafı, Sharhý ýasııatı Ábı Hanıfa, «Dárýl fıkr» baspasy. – 2009. 155 bet. 71 b.
[9] Mýstafa Óz, Anahatlarıla Islam mezhebleri tarıhı, Anqara. – 2000. 360 bet. 74 b.
[10] Ybyraı Altynsarın, Ómiri men shyǵarmalary/qurast. Ardaq Muqasheva. – Almaty: «Raýan» baspasy, 2013. – 384 bet. 189-190 bb.
[11] Abaı. «Maqsatym – til ustartyp, óner shashpaq: (Óleńader. Aýdarmalar. Qara sózder.)/Qurast. Beken Sherýbaev. –Almaty: «Bilim», 2013. – 320 bet. 94 b.
[12] Bákir Topaluǵly, Táýılatýl Quran lı Ábı Mansýr ál-Matýrıdı. «Dárýl mızan» baspasy. – Stambýl: – 2005. I-tom, 588 bet. 35 b.
[13] Aqyt Úlimjiuly, Shyǵarmalar, Shınjıań halyq baspasy, Úrimji. – 1998. (3 tomdyq) 3-tom, 575 bet. 157 b.
[14] Qalmaqan Erjan. Matýrıdı aqıdasy (Paıǵambarlarǵa ıman). – Almaty: «Kókjıek-B» baspasy, 2011. – 176 bet. 30 b.
[15] Abaı. «Maqsatym – til ustartyp, óner shashpaq: (Óleńader. Aýdarmalar. Qara sózder.)/Qurast. Beken Sherýbaev. –Almaty: «Bilim», 2013. – 320 bet. 267 b.
[16]Qazaq aqyny Ibarhım Qunanbaı uǵlynyń óleńi. Bastyrǵan: Kákitaı, Turaǵul Qunanbaı uǵlandary. – 2-bas. 328 bet. 90 b.
[17] Aqıda sabaqtary. Qurast.: R. Battaluly. – Almaty: «Yhylas» baspasy, 2014. – 192 bet. 161 b.
[18] Bákir Topaluǵly, Táýılatýl Quran lı Ábı Mansýr ál-Matýrıdı. «Dárýl mızan» baspasy. – Stambýl: – 2006. VI-tom, 545 bet. 170 b.
