MÁHDI TÝRALY

Máhdı – ıslamda aqyrzaman kezinde ádilettilik pen izgilikti ornatý úshin jiberiletin qutqarýshy tulǵa. Bul uǵym negizinen sýnnıttik jáne shııttik dástúrlerde ártúrli sıpattalady. Sózdiń túpki maǵynasy arab tilinde “týra jolǵa salynǵan” nemese “Allanyń basshylyǵymen júrgen” degendi bildiredi. Máhdı kontseptsııasy dinı, tarıhı jáne áleýmettik turǵydan kóptegen zertteýler men pikirtalastarǵa arqaý bolǵan.

Máhdı týraly málimetter kóbine hadısterde kezdesedi. Quranda bul týraly tikeleı aıtylmasa da, ádilettiliktiń ornaýy jáne zulymdyqtyń joıylýy týraly aıattar máhdıge qatysty dep janama túsindiriledi.

Máhdıdiń hadısterdegi sıpattamalaryna keler bolsaq: Ábý Dáýit, Ibn Mája, Tırmızı jáne Ahmad ıbn Hanbal hadısterinde myna hadısti keltiredi:

“Alla Elshisi (s.a.s.): ‘Máhdı meniń urpaǵymnan, Fatımanyń áýletinen bolady,’ – dedi.” Bul hadıstiń arabsha mátini:

‎ (المهدي مني، من ولد فاطمة).

Hadıstiń dárejesi men senimdiligine kelsek ıslam ǵalymdarynyń arasynda senimdi (sahıh) nemese jaqsy (hasan) sanatyndaǵy rıýaıattarǵa jatqyzylady.

Hadıstiń raýıleri (hadıs jetkizýshileri) senimdi dep tanylǵandyqtan, bul hadısti negizge alýǵa bolady. Biraq keıbir ǵalymdar bul taqyryptaǵy hadısterdi mýtáýátır deńgeıine jetkizbegendikten, ıaǵnı mindetti túrde ıman (senim) negizi retinde qarastyrylmaıdy.

Endigi kezek, sýnnıttik jáne shııttik bolǵan eki kózqaraspen salystyraıyq.

Sýnnıttik kózqaras:

Sýnnıtterde máhdı qutqarýshy retinde qabyldanady, biraq onyń kelýi aqıda (senim) máselesine kirmeıdi. Ol tek bolashaqta oryn alatyn oqıǵa retinde qarastyrylady.

Shııttik kózqaras:

Shııttik dástúrde máhdı – erekshe mańyzǵa ıe tulǵa. Olar ony 12-ımam retinde qabyldap, onyń ǵaıypta ekenin jáne aqyrzamanda qaıta oralyp, ádilettilik ornatatynyna senedi. Tolyqtyra keteıin: Imamııa shııtteri Muhammed ıbn Hasan ál-Askarıdi (tolyq esimi – Muhammed ıbn Hasan ıbn Álı) sońǵy, ıaǵnı 12 shi ımam retinde qabyldaıdy.

Olar ol kisini 874 jyly (h.j. 260 jyl) jasyrynǵan (ǵaıypqa ketken) dep senedi.

Ol Muhammed ál-Máhdı esimimen tanymal bolǵan. Olar onyń qazir de tiri ekenine, biraq adamdardyń kózinen jasyrylǵanyna senedi.

Áleýmettik jáne psıhologııalyq aspektilerin taldasaq:

Máhdı uǵymy zulymdyq pen ádiletsizdikke qarsy úmittiń sımvoly bolyp tabylady. Bul ıdeıa musylman qaýymynyń qıyn-qystaý kezeńderde moraldyq turaqtylyqty saqtap, jaqsylyqqa umtylýyna septigin tıgizdi.

Máhdıge senim – ádilettilikke degen umtylystyń kórinisi. Qoǵamdaǵy aýyrtpashylyqtarǵa tótep berý úshin adamdar qutqarýshy tulǵaǵa úmit artady.

Zamanaýı ǵalymdardyń arasynda san-alýan pikirler bar

Zamanaýı ratsıonalıstik baǵyttaǵy keıbir ǵalymdar bul kontseptsııany saıası qural retinde qarastyrǵan.

Olardyń qatarynda: Olıve Rýa bastaǵan keıbir ǵalymdar máhdı uǵymynyń dinı emes, saıası qural retinde paıdalanylatynyn aıtady. Olardyń pikirinshe; Radıkal toptar bul ıdeıany óz múddeleri úshin qoldanýy múmkin, sondyqtan kontseptsııany jańasha túsindirý qajet degen pikirdi alǵa tartady.

Al, Mýhammad Iqbal bolsa: Máhdı kontseptsııasyn jeke tulǵaǵa telýden góri, ony musylman qaýymynyń jalpy rýhanı serpilisimen baılanystyrǵan jón degen pikir bildirgen.

Endi keıbireýleri máhdı uǵymyn aqyrzamannyń sımvolıkalyq belgisi nemese qoǵamdaǵy ádildik pen rýhanı jańǵyrýdyń beınesi retinde qarastyrady. Bul kózqaras dástúrli uǵymdy qazirgi áleýmettik-mádenı kontekste qaıta baǵalaýǵa múmkindik beredi.

Qorytyndylaı kelsem: Máhdı uǵymyn ıslamdaǵy rýhanı jáne áleýmettik ádilettiliktiń ıdealy retinde qarastyrýǵa bolatyn sekildi. Sebebi, onyń dinı negizderi musylman qaýymy úshin úmit pen jaqsylyqqa umtylýdy beıneleıdi. Sonymen birge, tarıhı jáne zamanaýı tájirıbeler kórsetkendeı, bul uǵymdy durys túsiný – radıkalızmniń aldyn alyp, ádilettilikke negizdelgen qoǵam qurýǵa yqpal etedi.

P/S jalpy jan-jaqty zertteýdi kerek etetin taqyryp eken.

 

Temýr AMANQUL