Hıkmet ne, hákim kim?

Iisi musylmanǵa málim Jaratýshy Iemizdiń kórkem esimderiniń biri – Hakım. Tolyq hıkmet ıesi Alla ekeni talassyz, degenmen el ishinde tereń túsinikke ıe bolǵan qarapaıym adamdy da hákim dep jatamyz. Musylmandar pálsapa ǵylymyn «Hıkmet ilimi» dep ataǵan. Qurannyń «Luqman» súresinde Luqpan hákimniń danalyq sózderi keltirilgen. Sonymen hıkmet degen ne, hákim dep kimdi aıtamyz?

Hıkmet – keń uǵymdy bildiretin sózderdiń biri. Ǵalymdardyń aıtýynsha, hıkmet sózi Quranda 4 maǵynada kezdesedi:

1. «Alla Dáýitke bılik pen hıkmet berdi» degen aıatta hıkmet sózi «paıǵambarlyq» degen maǵynada aıtylady («Baqara» súresi, 251).
2. «Kitap pen hıkmetti olarǵa úıretedi» degen aıatta kitap dep – Quran, al hıkmet dep súnnet aıtylǵan (Álı Imran, 164).
3. «Allanyń ózderińdegi nyǵmeti men senderdi týra jolǵa shaqyrý úshin túsirgen kitaby (Quran) men hıkmetti oılańdar» degen aıatta nasıhat, keńes maǵynasyn berýde («Baqara» súresi, 231).
4. «Biz Luqpanǵa shúkir etsin dep hıkmet berdik» degen aıatta danalyq pen ilim berilgeni meńzelgen («Luqman» súresi, 12).

Hıkmet sózi budan basqa da ilim, tereń túsinik, ádilettilik, túpki sebep, oıshyldyq, ǵalam qubylystarynyń mánin túsindiretin ilim, al sózge kóp maǵyna syıǵyzatyn danalyq sóz sekildi túrli maǵynalarǵa keletindikten, musylman ǵalymdar bul turǵyda kóp pikirler bildirgen. Sol pikirlerdi tujyrymdaı kelgende mynany aıtýǵa bolady: 

«Hıkmet – Quran men súnnetti meńgerý»;

«Paıdaly ilim men izgi ister jasaý»;

 «Jaratylystyń túpki syrlary men astarly aqıqatyn uǵyný»;

«Actamdyqqa ıa nuqsandyqqa barmaı, orta joldy ustana bilý»;

«Allanyń kórkem esimderiniń mánin túsiný»;

«Ǵalamdy durys zerdeleı bilý»;

«Ilim men amaldy qatar alyp júrý»;

«Jaqsylyqty nasıhattaý, teris jolǵa qadam baspaý»,

«Adam, ǵalam jáne Quran arasyndaǵy baılanysty túsine bilý» t.b.

Bul túsinikterden hákim adamnyń tek sóz júzinde ǵana bilip qoımaı, bilgenin isteýge janyn salatynyn, tek paıdaly ilimmen shuǵyldanyp, izgi ister jasaıtynyn, Jaratýshyny tanýǵa, ǵalamdaǵy jaratylys syrlaryn bilýge yntyǵyp, Qurandy durys uǵyp, súnnetti tolyq ustanatynyn, ár qubylystyń astaryndaǵy qudiret syrdy kóre biletin erekshe suńǵyla jan ekendigin baıqaımyz. Demek, kóp oqyǵan adam ǵalym bolǵanmen, júregine Alla hıkmet qondyrmasa, hákim bolý buıyra bermeıtindigi ózdiginen ańǵarylǵandaı. Bul aıatta «Alla kimge qalasa, hıkmetti soǵan beredi. Al kimge hıkmet berilse, oǵan kóp ıgiliktiń qosa berilgeni» («Baqara» súresi, 269) dep eskertilgen.

Malda da bar jan men tán,
Aqyl, sezim bolmasa.
Tirshiliktiń nesi sán
Tereńge den qoımasa?! – dep Abaı atamyz aıtpaqshy, hákim adam árdaıym tereń oıda júredi, esh nársege ústirt qaramaıdy, ómirden tııanaq izdeıdi, shyn aqıqatty tanı biledi. Osy sebepti ǵalymdar «hıkmettiń basyn ǵalam jaıly tereń oılarǵa barý, ortasyn dinge tolyq moıynsuný, sońyn máńgilik baqyt tabý quraıdy» degen.

Quranda Luqpanǵa (a.s.) shúkir etsin dep hıkmet berilgendigi aıtylady. Demek, Alla Taǵalanyń násip etken ár jaqsylyǵyna shúkir ete bilý de hıkmetti iske jatpaq. Luqpan (ǵ.s.) Áıka halqynyń Nýbııa taıpasyna qarasty, Ibrahımnen (ǵ.s.) taraǵan kisi desedi. Ol Islamǵa deıingi ýaqytta arabtar arasynda áıgili kisi bolǵan. Kóp jyl ómir súrgen. Efıopııalyq qul bolǵandyǵy da aıtylady. Paıǵambar ıa áýlıe ekendigi talasty, degenmen júregine hıkmet uıalaǵan hákim bolǵany belgili.

Quranda Luqpan hákimniń «Áı, ulym!» dep balasyna qarata aıtqan birqatar mazmundy ósıetteri keltirilgen. Olardyń qatarynda Alla Taǵalaǵa serik qospaý, irili-usaqty ár jaqsy-jaman isti Jaratýshynyń kórip turǵany, namaz oqyp, jaqsylyqty nasıhattaý kerektigi, tap bolǵan jaǵdaılarǵa sabyr etý, adamdarǵa raqmet aıta bilý, Allaǵa shúkir ete bilý, tákapparlanbaý, ata-anany syılaý, kerdeńdep júrmeý, sóılegende daýys yrǵaǵyna da mán berý kerektigi aıtylǵan («Luqman» súresi). Osy ósıetteriniń ózi hákim adamnyń úlken ónege ıesi ekenin, aqyl-parasatyn, boıyndaǵy taqýalyq pen dindarlyǵyn baıqatýda. 

Al, «Adamdardy Rabbyńnyń jolyna hıkmetpen, jaqsy nasıhatpen shaqyr» degen aıat bolsa, din nasıhatynyń ádebin úıretýde («Nahyl» súresi, 125). Ibn Járırdiń aıtýynsha, bul jerdegi hıkmet sózi Quran men Súnnetti meńzeýde. Buǵan qosa, din nasıhatshysynyń qattylyqqa, dórekilikke barmaýy, qaıta jumsaq tilmen, erekshe sypaıylyqpen tyńdaýshysynyń júregine jol taba bilýi eskertilgen.      

Qudaıberdi BAǴAShAR