Helba (Boıdana) – 100 aýrýdyń emi

Musylman dárigerleri: «Eger adamdar helbanyń qanshalyqty paıdasy bar ekenin bilgende, ony altynnyń qunyndaı baǵamen satyp alar edi», – degen. Aǵylshyn ǵalymy Kleber: «Eger de tarazynyń bir jaǵyna barlyq dári-dármekterdi qoıyp, ekinshi jaǵyna helbany qoısaq, tarazynyń eki jaǵy teń bolar edi», – dep aıtqan eken.

Endeshe, helba degen qandaı shıpaly ósimdik? Soǵan nazar aýdaryp kórelik. Qazaq tilinde bul ósimdikti negizinen «boıdana» dep ataıdy. Boıdananyń ózindik qupııa syrlary, emdik hıkmetteri bar. Ol sońǵy ýaqyttary ǵylymı túrde de dáleldenýde. Zertteýler Boıdananyń kóptegen dertke qarsy em bolýymen birge ımmýnıtetti nyǵaıtatynyn kórsetip otyr.

Adam balasy jaratylǵannan beri ósimdikter tek azyq retinde ǵana emes, ártúrli aýrýlarǵa em retinde de qoldanylǵan. Bizdiń ata-babalarymyz da túrli ósimdikterdi tamaqqa qosyp, olardyń qasıetterin este saqtaı otyryp, ártúrli dertterge emdik qural retinde paıdalanǵany tarıhtan málim. Zertteýshiler ejelgi zamandaǵy halyqtardyń ósimdikterdiń jıyrma myńnan astam túrlerin paıdalanǵandyǵyn anyqtap otyr. Egıpette b.z.d. VI ǵasyrǵa jatatyn bir papırýs paraqshasy tabyldy. «Eber papırýsy» dep atalyp ketken bul jazbada ejelgi egıpettikter shóptermen emdelýdiń toǵyz júzden astam túrin jazyp qaldyrypty. Helbanyń emdik qasıetteri jaıyndaǵy jazbalar da egıpet papırýsynan tabylǵan.

Helba (trigonella foenum-graecum L., shambala, chaman, fenýgrek) – bir jyldyq ósimdik. Onyń bıiktigi – 30-60 sm. Gúlderi usaq sary, túbiri qońyrqaı sarǵysh bolady. Ǵalymdar helbanyń quramyn zerttep, onyń aqýyz ben kómirsýǵa baı ekenin anyqtady. Quramynda kalıı, fosfor, magnıı, temir, kaltsıı, A,S,V1,V2 dárýmenderi bar jáne balyq maıynyń quramyna óte uqsas.

Paıǵambarymyz Muhammed (s.ǵ.s.) Mekkede Saǵd ıbn Abý Aqqastyń halin surap shyǵyp, oǵan dáriger shaqyryńdar deıdi. Oǵan Harıs bın Kaldty shaqyrdy. Ol naýqasty qarap: «Ýaıymdaıtyn eshteńe joq, naýqasqa helbany qaınatyp, qurma qosyp berińder», – dedi. Saǵd sahaba dárigerdiń aıtqanyn oryndap aýrýynan aıyqty.

Ejelgi Egıpette helbany kúıgen jerdiń ornyn emdeýge qoldanǵan. B.z.d. 5-ǵasyrda áıgili Gıppokrat helbamen kóptegen aýrýlardy emdegen. Frankter koroli Uly Karldyń ózi helbany shashtyń túsýine qarsy qoldanǵan.

Búgin de helba medıtsına salasynda keńinen qoldanylady. Qytaı dárigerleri ony bedeýlikke, bulshyq et, jynys joly qabynýyna jáne mıkrobqa qarsy zat retinde gınekologııada, kosmetologııada qoldanady. Joǵarǵy tynys alý joldary qabynǵanda shaıý jáne ıngalıatsııa jasaý úshin paıdalanady.

Úndi mamandary helbamen ishki qurylys jaralaryn emdegen. Asqazan ishek joldary aýrýlarynda (gastrıtter, asqazan men ishek jaralary, kolıtter, gepatıtter, holetsıstıtter, ót joldarynyń dıskenızııasy, meteorızm) qoldanady.

Al Saýd Arabııasynda jáne kóptegen arab elderinde helbanyń dánin ǵana emes, onyń jasyl japyraqtaryn da emdik maqsatta qoldanady. Sebebi, onyń quramynda da adam aǵzasyna paıdaly Elementter kóp. Kóptegen musylman elderinde quramyna helba qosylǵan ártúrli taǵamdar daıyndalady. Bul taǵamdar, ásirese, Ramazan aıynda kóptep daıyndalady. Sebebi helbanyń quramynda adamdy sergitip, kúsh-qýat beretin dárýmender bar. Helba buryshtyń ornyna jáne as qorytýdy jaqsartýǵa kómektesetin dámdeýish retinde taǵamǵa qosylady.

Helbany emdik maqsatta qoldaný tásilderi:

– álsizdik kezinde ımmýnıtetti nyǵaıtý úshin 1 shaı qasyq helba maıyn tańerteń uıqydan oıanǵan mezgilde ishý kerek;

– tumaý, ókpe demikpesi, ókpe aýrýyna, sozylmaly jótel jáne bronhıt aýrýlaryna qarsy 2 as qasyq helbany alyp, ústine 1 stakan sý, 2 as qasyq baldy qosyp otqa qoıyp, 10 mınýt kóleminde qaınatamyz. Kúnine jarty stakannan 3-4 ret qabyldaımyz;

– tamaq aýyrǵanda 2 as qasyq helbaǵa jarty lıtr sý quıyp, 30 mınýt kóleminde qaınatamyz. Sosyn 15-20 mınýt sýytyp qoıamyz. Súzip alyp, kúnine 3-4 ret tamaǵymyzdy shaıamyz.

– qan azdyq (anemııa) kezinde paıdaly. Sebebi helba dánderi temirge baı. 1-2 shaı qasyq helba dánderiniń untaǵyn qurmamen nemese balmen jeý kerek.

– qant dıabetimen aýyrǵanda, keshkisin jatar aldynda eki as qasyq helba dánderin sýyq sýǵa salyp betin jaýyp qoıamyz. Tańerteń daıyn bolǵan tunbany ishemiz. Tunba – dárilik shópterdiń sýly syǵyndysy, ony kúndelikti daıyndaǵan durys.

Helba shaıyn daıyndaý úshin birinshi ony salqyn, taza sýǵa jýyp alamyz. Sodan keıin 2 as qasyq helba dánin jarty lıtr sýǵa salyp, 5-7 mınýt kóleminde qaınatamyz. Shaıdyń dámin jaqsartý úshin ózińizdiń qalaýyńyz boıynsha ımbır, lımon, bal qossańyz bolady.

Helbany jaryq túspeıtin, qońyrsalqyn, qurǵaq jerde, shynydan jasalǵan nemese keramıkalyq ydysta saqtaý kerek. Tońazytqyshta saqtaýǵa bolmaıdy.

Gúlshat ABENOVA