Hanafı mázhabynyń keń taralýynyń negizgi sebepteri
Hanafı mázhabynyń musylman álemine keń taralýynyń dinı-kanondyq, tarıhı-geografııalyq, áleýmettik-Ekonomıkalyq, saıası-quqyqtyq jáne t.b. sebepteri bar. Oǵan qysqasha toqtalar bolsaq:
Birinshiden, Imam Aǵzam Ábý Hanıfa ómir súrgen Iraktaǵy Kýfa qalasy Iran men Qorasan jáne Anatolııa óńirimen shektesetin edi. Ábý Hanıfanyń kózi tirisinde-aq onyń baı ilimi taıaý mańdaǵy elderge tarala bastady.
Ásirese, Imam Aǵzamnyń shákirti Muhammed ash-Shaıbanıdiń Qorasan aımaǵyna Abbası bıligi tarapynan qazy bolyp taǵaıyndalyp, onyń osynda shákirtter tárbıeleýi, Hanafı mázhabynyń Ortalyq Azııa men Úndistanǵa taralýyna septigin tıgizdi. Sondaı-aq, Imam Aǵzam Ábý Hanıfa jáne onyń shákirti Muhammed ash-Shaıbanı máýalı (arab emes) ǵulama bolatyn. Osy sebepten de Hanafı mázhabı arab emes ulttar arasynda keńinen taraldy.
Ekinshiden, Imam Aǵzam Ábý Hanıfanyń bel shákirti Imam Ábý Iýsýb Abbası halıfatynyń Baǵdat qalasynyń bas qazysy bolyp qyzmet etti. Bul Hanafı mázhabynyń bılik tarapynan saıası qoldaý tabýyna túrtki boldy. Tipti, Abbası bıleýshisi Harýn Rashıd (763-809) dáýirinde Hanafı mázhaby memlekettik mázhabqa aınaldy. Halıf Ál-Mámýn (786-833) men Mutasım (794-842) kezinde Hanafı mázhabynyń ornyn Mýǵtazalı mázhaby aýystyrǵanmen, halıf Ýasıktiń 812-847 bılik qurǵan kezinen bastap qaıtadan Hanafı mázhaby memleket ıdeologııasyna aınaldy. Halıfatta Hanafı mázhabynyń saltanat qurýy bes ǵasyrǵa deıin jalǵasty. Odan keıingi Mámlúk bıleýshileri men Osman halıfaty tarapynan da Hanafı mázhabyna qoldaý kórsetildi. Osyndaı saıası demeýdiń arqasynda Hanafı mázhaby dúnıeniń tórt buryshyna taraldy.
Úshinshiden, Hanafı mázhabynyń saýda-sattyq salasyndaǵy úkimderi ózge mázhab úkimderine qaraǵanda qolaıly edi. Jalpy, Hanafı mázhabynyń qoǵamdyq qarym-qatynasty retteý úkimderi basqa mázhab úkimderimen salystyrǵanda, buqara halyqqa tıimdiligimen erekshelenedi. Árbir máseleniń sheshimi Quran men súnnette kezdespese, Hanafı ǵulamalary raı (aqyl) ádisimen úkim shyǵarady. Ásili, Raı quqyqtyq mektebi árbir isti meılinshe qoǵam múddesi turǵysynan oń retteýge tyrysady. Osy sebepten de Hanafı mázhabynda bir másele boıynsha eki qııas úkimin shyǵarý múmkindigi týǵan sátte ıstıhsanmen (jeńili nemese qolaılysy) úkim shyǵarý ádisnamasy qalyptasqan. Bul qolaıly quqyqtyq ádisnama da óz kezeginde halyqtyń Hanafı mázhabyna degen yqylasyn arttyra tústi.
Tórtinshiden, Hanafı mázhabyndaǵy kálam negizderi ózge mázhabtardyń úkimderimen salystyrǵanda ózindik erekshelikke ıe. Mysaly, Hanafıden ózge áhlý sýnna mázhabtarynda ıman men amal tutas qarastyrylady. Olarda sharıǵat bekitken amaldardy oryndamaý dinsizdikke balanady. Al, Hanafı mázhabynda ıman men amal ekeýi eki bólek uǵym retinde qarastyrylady. Sharıǵat bekitken amaldardy oryndamaý tek kúná is sanalyp, biraq, kúpirlikke shyǵarylmaıdy. Hanafı mázhabynyń bul senimdik negizi kópshilik qaýym úshin óte tıimdi edi.
Besinshiden, Hanafı mázhaby ulttardyń ıslamǵa deıingi mádenıetiniń saqtalýyna óz yqpalyn tıgizip otyrdy. Hanafı mázhabynda ıslamnan buryn qalyptasqan ulttardyń salt-joralaryna qatysty eki túrli úkim beriledi. Quran men súnnetke qarama-qaıshy salttardy tutynýǵa sharıǵat ada-kúde qarsy. Sharıǵatta mundaı teris salt-joralar «fasıd ádet-ǵuryp» bolyp esepteledi Al, Quran men súnnetke qaıshy emes ǵuryptardy fakıhter teriske shyǵarmaıdy. Eger, bir máselege qatysty Quran men Súnnette naqty úkim bolmaı, ony sheshýdiń durys joly ádet-ǵurypta bar bolsa, ol úkim retinde qabyldanady. Ony «sahıh ádet-ǵuryp» dep ataıdy.
Hanafı mázhaby osyndaı dinı-kanondyq, tarıhı-geografııalyq, áleýmettik-Ekonomıkalyq, saıası-quqyqtyq jáne t.b. sebepterdiń negizinde qanatyn keńge jaıdy. Búginde ǵalamdaǵy barsha musylmannyń teń jartysynan astamy Hanafı mázhabyn ustanady. Bul álbette Hanafı mázhabynyń artyqshylyǵyn áıgileıdi.
Muhan ISAHAN
