KEŃShILIK TYShHANULY: SENIM SETINEMEÝ KEREK

Qazir Abaı men Shákárimniń dinı kózqarasy haqynda saýal az emes. Osy oraıda belgili dintanýshy, fılosofııa ǵylymdarynyń kandıdaty Keńshilik Tıyshhanulymen babalarymyzdyń dinniń keıbir doktrınalaryna kózqarasy, dinaralyq dıalog, onyń biriktirýshilik qasıeti jáne derbes tulǵanyń dinı qundylyqtardy qabyldaý kezindegi ustanymy taqyrybynda áńgime órbittik.

– Dinı mátinderdiń tanymdyq tamyryna úńilý úshin arnaýly germenevtıkalyq taldaýdyń ja­sa­latyny belgili. Osy zert­teý­diń ádis-tásili men mańyzdy­lyǵyn atap kórsetińizshi.

– Qurannyń ishinde úkim negi­zindegi jáne aqyl-oımen saraptap tanylatyn metaforalyq aıattar bar. Olar ár kezeńde ártúrli túsindiriledi, dáýir dıdaryna saı jańa mazmunǵa ıe bolady. Dinniń negizgi maqsaty da – oı júgirtý arqyly adamdy qudaıǵa jaqyndatý. «Adaspaı týra izdegen hakimder bolmaǵanda dúnıe oıran bolar edi», deıdi Abaı. Al, hakim degen kim? Ol – ár nárseniń astaryn, ıaǵnı hıkmetin izdeýshi. Máselen, aıtylǵan sózdiń hıkmeti ne? Jaratylǵan álemniń hıkmeti ne? Qylyp jatqan qyzmettiń hıkmeti ne? Bul suraqtarǵa jaýap berý úshin «tápsir» men «táýıl» ádisteri paıdalanylady.

Atalyp otyrǵan eki uǵym ger­menevtıkanyń, ıaǵnı túsiný teo­rııasynyń eki joly. Biraq ekeýi de «túsindirý, tarqatý» maǵynasyn

ústegenimen, «táýıl» mátinnen meta­foralyq mándi izdeýge tyrysady. Qurannyń ishki syryna úńilýge shaqyrady. Buǵan adam júrek kózi ashylǵan soń, Abaı aıtatyn «nurly aqylmen» qol jetkizedi. Ondaı jannyń aýzy dýaly, sózi ýáli bolady. Sáıkesinshe qoǵam da ılahı ilim ıesine ılanyp, jolyna túsedi. Abaıdyń: «Quran ras, Allanyń sózi-dúr ol, táýılin bilerlik ǵyly­myń shaq» degen sózinen onyń táp­sirden góri táýıl ádisin kóbirek quptaǵanyn baıqaı alamyz. Sebebi onyń astarynda hıkmetke úńilý jatyr, ol sezimge súıenedi. Al tápsir ratsıonaldy oılaý júıesine ıek artady. Aıtalyq Qurannyń bir aıatyn tápsirleıtin júzden astam kitap bolýy múmkin. Bul nárse aqıqatqa jetem degen adamdar úshin – uzaq jol. Solardyń barlyǵyn oqý kezinde adam negizgi baǵytynan jańylyp qalýy yqtımal. Artynsha osy izde­nisi ony adasýshylyqqa aparyp, artynan kúpirlikke ákelip soǵady. Abaıdyń aıtatyn «mutaqallamın, mantıqın beker bosqa eze-dúr» degen sózi joǵarydaǵy oıymyzǵa sáýle túsiredi.

– Býkvalızm búligi osydan kelip shyǵady ǵoı?

– Mynany eskerý kerek, tápsir ádisin múlde teriske shyǵarýǵa bolmaıdy. Onyń da qajetti tustary bar. Másele tápsirdiń qandaı bolýynda. Shákárim qajy: «Jaman tápsir jaıylyp jer júzine, din dese tura qashty esti azamat» deıdi. Jalpy jeke tulǵanyń dinı fanatızmge túsip qalýy Emotsıonaldy áserge kóbirek boı aldyrýynan bolady. Ondaı kezde adam «taza aqylǵa» júginýi kerek. Hakimderdiń izimen ár nárseniń túpki mánin bilýge umtylǵanda birjaqty pikirge urynbaıdy. Jastar ol deńgeıge qalaı jetemiz dep surasa, ilgeridegi izgilerdiń ıaǵnı, qazaq dalasynda ótken áýlıeler men ahýn-ıshandardyń, aǵartýshylar men oıshyldardyń ómirine úńilý kerek dep keńes beremin.

– Musylman qaýymyna «aıyp» retinde taǵylatyn taǵ­dyr­shyldyq túsinigi men erik-bostandyq uǵymdarynyń dinı Etıkadaǵy kórinisi qandaı?

– Adam balasy taǵdyrdan shyǵa almaıdy. Biraq jaýapkershilikten de eshqashan qutyla almaıdy. Áıtpegende qudaıdyń buıryǵy o dúnıe, syı, jaza sııaqty uǵym­dar­dyń eshqandaı máni bolmasy haq. Bul túsinik ıslamda «fatalıstik» kózqarastyń joq ekendigin dálel­deýge jetkilikti tárizdi. Adam balasy árqashan da jasalǵan jaman áreketterdi óziniń moınyna alýdan qashqaqtaıdy. Bul onyń bolmysynda bar nárse.

– Mysal keltirińizshi?

– Aıtalyq, oqýshy muǵalimnen jaqsy baǵa alsa ony óziniń kúshimen alǵandyǵyn, al jaman baǵa alyp qalsa, ony muǵalim qoıǵandyǵyn aıtady. Adam balasy da qudaı aldynda osy muǵalim men oqýshy bala tárizdi. Alaıda jaman baǵany bergen muǵalim emes, alǵan oqýshynyń ózi ǵoı. Taǵdyr aldyn-ala jazylady. Alaıda onyń jazylýy dinı nanym boıynsha, qudaıdyń iliminiń absolıýtti bolýynan, ıaǵnı qudaı ol adam balasynyń ne isteıtindigin aldyn-ala biletindikten jazyp qoıady. Áıtpese adam sol jazylǵan úkimmen júredi degen sóz emes. Olaı bolsa árbir adam qudaı aldyndaǵy jaýapkershilikten qutyla almaıdy.

– Mádenıetter arasyndaǵy dinniń biriktirýshilik qundy­lyǵyna toqtalsańyz?

– Iá, dinniń ishinde bólinýshilikke sebep bolatyn birneshe kontsep­týaldy tezıs bar. Iýdeıler ózin qudaıdyń súıiktileri sanaı­dy, musylmandar ózin týra joldamyz deıdi, hrıstıandar qutqary­lýshylarmyz dep esepteıdi. Biraq:

«Jardyń shashy sansyz kóp,

Ol sanaýǵa kelmeı tur.

Anyq nury osy dep,

Árkim bir tal ustap júr»,

dep Shákárim aıtqandaıyn bári qudaıdy izdep júr. Biraq bar­lyǵynyń negizgi maqsaty – bolmys birligine umtylý. Taǵy da Shákárimge júginemiz. Ol aıtady:

«Din adamdy bir baýyr qylmaq edi,

Ony bólip, dushpandyq qarý jasar.

Injil, Quran – bəri aıtyp tursa-daǵy,

Maǵynasynan adasyp qara basar».

Meniń tujyrymdaýymsha, adam sanasy kemeldengen kezde, ol «men», «sen» degen emes, «biz» de­gen kontseptsııaǵa jumys jasaıdy. Ondaı jaǵdaıda «jer shary – bizdiki», «bul álem – bizge amanat» degen túsinik qalyptasady. Sol kezde baıaǵy jikshildiktiń qur Emotsııa ekendigi túsinikti bolady. Qazir dinaralyq dıalog jumysy júıeli túrde júrgizilip jatyr. Búgingi tańda bul kelisimderdiń adamzattyń rýhanı ómirine oń áserin tıgizip jatqanyn tájirıbe kórsetip jatyr.

Keıde oılaımyn, qansha jyldan beri úzilmeı kele jatqan qantógis pen materıaldyq ıgilikke talasýdan da adamzat sharshaıtyn kún keledi dep. Sol kezde «Óletuǵyn taı úshin, kóshetuǵyn saı úshin jelke terimiz qurysqan» (Asan qaıǵy) bólinýshilik pen qyrǵı qabaqtyǵymyz kámpıtke talasqan balanyń áreketindeı nárse ǵana ekenin túsinetin bolamyz, bálkim. Bastysy senim setinemeý kerek. Óıtkeni aqyl-oı arnalarynyń barlyǵy tatýlyqqa aparady. Al bul – absolıýtti shyndyq.

– Aıtqanyńyz kelsin!

 

Áńgimelesken –

Abzal MAQASh,

«Egemen Qazaqstan»