ISTIÝA MÁSELESIN QALAI TÚSINEMIZ?
Imam Ǵazalı ıstıýanyń maǵynasy jaıly bylaı degen: «Adasqan joldaǵylar Quran Kárimdegi: «ıstıýa», «ýájh», «ıád» sııaqty sózderdi táýıl etpeı (tápsirlemeı), týra maǵynasyn alǵandary úshin adasyp, buzyq senimge ıe boldy. Allanyń Arshty ıstıýa etýi degenimiz, Arshqa bıleýshi bolýy, Arshty bıligine alýy degen sóz. Máselen, «Bıshr Irakqa qan tógýsiz ıstıýa etti» degenimiz «Irakty qan tókpeı qolǵa túsirdi» degen sóz. Iádýllahty da «ıád» degen sózdi, biz biletin qol dep oılamaý kerek. Mysaly, «pálen qala pálenshe ámirshiniń qolynda» degende, ol qala ámirshiniń alaqanynda emes, onyń bıliginiń astynda bolǵany túsiniledi. Istıýa, ýájh sııaqty sózder de osylaı táýıl etiledi» (Iljamýl-aýam).
Alla aspanda nemese Arshta deý adamǵa uqsatý bolady. Al Quran Kárimde «Ol eshnársege uqsamaıdy» delingen («Shýra» súresi, 11-aıat). Iaǵnı Allany arshqa otyrýǵa muqtaj dep oılaý kúpirlik bolyp sanalady. Alla Taǵala barlyq kemshilikten pák. Alla Taǵala Quranda: «...jáne Allanyń arshysy sýdyń ústinde edi...» («Hýd» súresi, 7-aıat), «...Alla uly arshynyń ıesi» («Táýbe» súresi, 129-aıat), «Mártebeli Alla arshynyń ıesi» («Býrýj» súresi, 15-aıat), «Sen perishtelerdiń arshynyń aınalasyn qorshap turǵandaryn kóresiń...» («Zýmar» súresi, 75-aıat), «Sondaı arshyny kótergender jáne onyń aınalasyndaǵylar Rabbylaryn maqtap, pákteıdi...» («Ǵofır» súresi, 7-aıat), «Ol kezde Rabbyńnyń arshysyn segiz (perishte) kóteredi», – deıdi («Haqqa» súresi, 18-aıat).
Osy aıattardy mysal retinde keltirgen Imam Báıhaqı arshyǵa mynadaı anyqtama bergen: «Tápsirshilerdiń sózderi mynaǵan toǵysady: Arshy – ol taq ári ol óte alyp jaratylǵan dene. Quddy Alla jer betinde bir úı jaratyp, adam balasyna ony taýap jasaýǵa, namazda oǵan júz burýǵa buıyrǵandaı, Alla arshyny jaratyp, perishtelerine ony kóterýge, ony qurmettep (aınalasynda) taýap jasaýǵa buıyrǵan. Joǵarydaǵy aıattardyń kóbinde tápsirshilerdiń bul pikirleriniń durystyǵyna dálel bar. Tap osy maǵynada rıýaıatpen jetken habarlar men hadıster bul oıdyń durystyǵyna aıǵaq».
Shyndyǵynda shynaıy sálaftar habarı sıpattarda qoldanylǵan týra maǵynasy belgili bir aǵzany nemese jaratylǵandarǵa tán is-áreketter men erekshelikterdi bildiretin sózderdiń týra maǵynasyn Allaǵa qoldanýǵa bolmaıdy degen senimde bolǵan. Olar ondaı sózderdiń qandaı mánde aıtylǵanyn bilmeıtinin tolyq moıyndap, murat bolǵan maǵynasyn Allaǵa tapsyrǵan. Oǵan tómendegi sálaf hám halaf ǵalymdarynyń habarı sıpattarǵa baılanysty ustanymyn bildiretin myna málimetter derek bola alady: Ahmed ıbn Hanbal: «Oǵan (ondaı sıpattarǵa) eshbir maǵyna bermesten ári belgili bir keıipte bolady demesten, ıman keltiremiz ári rastaımyz», – degen. Imam Sýfııan ıbn Ýıaına bylaı degen: «Alla Taǵalanyń Quranda bildirgen barlyq (habarı) sıpattarynyń tápsiri – ony oqý jáne maǵynasyna únsiz qalý».
Báıhaqıdiń «ál-Asma ýas-Sıfat» atty eńbeginde Sýfııan ıbn Ýıaınanyń bylaı degeni jetkizilgen: «Alla Taǵalanyń Quranda bildirgen barlyq (habarı) sıpattarynyń tápsiri – onyń oqylýy (ıaǵnı aýdarýynsyz oqyp ótýi). Jáne eshkimniń ony arabsha da, parsysha da túsindirýine bolmaıdy». Demek Ibn Ýıaına habarı sıpattardy bildirip kelgen aıattardy tek oqýdy ári maǵynasyna únsiz qalýdy tápsirge jatqyzyp otyr. Bul degenimiz – habarı sıpattardyń maǵynasy belgisiz degen sóz.
Alla Taǵala Quranda: «...sodan keıin Alla arshyǵa ıstıýa etti...» («Aǵraf» súresi, 54-aıat), «Sosyn Alla aspanǵa ıstıýa etti», – deıdi («Baqara» súresi, 29-aıat). Bul aıattardy ǵulamalar eki túrli túsindirgen:
1) Allanyń ıstıýa etýin qabyldap, maǵynasyn Allaǵa tapsyrý (tafýıd jasaý);
2) Allanyń ıstıýa etý sıpatyn joqqa shyǵarmaı, ony eshnársege uqsatpaı táýıl jasaý;
Bul joramaldaýdyń ózi eki túrli bolǵan:
a) Allanyń arshyǵa ıstıýa etýin «meńgerý» maǵynasynda túsiný;
á) Allanyń arshyǵa ıstıýa etýin mártebeniń joǵarylaýy maǵynasynda túsiný.
Allanyń arshyǵa ıstıýa etýin qabyldap, maǵynasyn Allaǵa tapsyrýǵa (tafýıd jasaýǵa) kelsek, ataqty tápsirshi Ibn Kasır Qurannyń joǵarydaǵy «...sodan keıin Alla arshyǵa ıstıýa etti...» degen sózin bylaı tápsirlegen: «Ǵulamalardyń bul máselege qatysty kóptegen sózi bar. Qazir olardyń bárin keltirýdiń reti joq. Biz tek izgi sáláftiń (aldyńǵy býynnyń) jolyn ustanamyz. Ol – keıipsiz, uqsatýsyz, sıpatty joqqa shyǵarmaı, aıatty kelýi boıynsha qabyldaý. Al Allany uqsatýshylardyń (mýshabbıhterdiń) oıynda jandanǵan nárseni Allaǵa qatysty etýge bolmaıdy. Sebebi jaratylystyń birde-biri Allaǵa uqsamaıdy. Osy oraıda Alla: «Eshbir nárse Allanyń naq sózindeı bola almaıdy. Alla bárin estýshi, kórýshi», – deıdi. Bul sózimen Ibn Kasır ıstıýany kelýi boıynsha qabyldap, onyń maǵynasyn Allaǵa tapsyryp (tafýıd jasap) otyr. Nege deseńiz, ǵulama ıstıýany «joǵarylady, ornyqty nemese meńgerdi» dep joramaldamady. Tafýıdtiń anyqtamasy da – ony joqqa shyǵarmaı, ıman keltirip, maǵynasyn Allaǵa tapsyrý. Allanyń sıpattarynyń maǵynasyn Allaǵa tapsyrǵan kópshilik sáláftyń arasynda Imam Málık te bar. Imam ál-Báıhaqı «ál-Ásmá ýas-sıfat» kitabynda Imam Málık týraly myna oqıǵany jetkizedi. «Iahııa ıbn Iahııa bylaı degen: «Biz Málık ıbn Ánastyń janynda turǵanbyz. Bir kisi keldi de: «Ýa, Abdýllanyń ákesi! Rahman bolǵan Alla arshyǵa ıstıýa etti. Sonda qalaı ıstıýa etti?» – dep surady. Imam Málık basyn tómen ıip, úndemedi. Sodan keıin ony ter basty. Sosyn til qatyp: «Istıýa belgisiz nárse emes, onyń keıpin suraý qaıtarylǵan. Oǵan ıman keltirý – ýájip, ol jaıynda orynsyz suraq qoıý – bıdǵat (dinge jańalyq engizý). Men seniń bıdǵatshy ekenińdi ǵana kórip turmyn», – dep álgini shyǵaryp jiberýdi buıyrdy».
Imam Báıhaqı kitabynda osy oqıǵadan buryn Abdýlla ıbn Ýahbtiń rıýaıatyn jetkizedi. Onda Imam Málık: «Rahman ózin sıpattaǵandaı arshyǵa ıstıýa etti. Istıýanyń keıpi qalaı dep aıtylmaıdy. Keıip Allaǵa júrmeıdi. Sen bıdǵatshyl jaman adam ekensiń. Mynany shyǵaryp jiberińder» degen eken.
Keıbireýler Imam Málıktiń «Istıýa málim, onyń keıpi beımálim» degen basqa bir sózin keltirip, «Allanyń arshyǵa ıstıýasynyń keıpi bar, biraq biz ol keıipti bilmeımiz» deıdi. Bul sózge qazirgi zamannyń sýnnı ǵalymdarynyń biri Sáıf ıbn Álı ál-Asrı bylaı jaýap beredi: «Eger «Istıýa málim, onyń keıpi beımálim» degen sózge keler bolsaq, bul sóz Imam Málıkke deıin durys tizbekpen jalǵasyp jetpegen». Iaǵnı bul – sóz álsiz.
Bir kúni shákirtteriniń biri úlken tabıǵın Rabıǵat Raıdan «Taha» súresiniń: «Rahman Alla Arshyǵa ıstıýa etti», – degen besinshi aıatyn oqyp, «Alla Taǵala Arshyǵa qalaı ıstıýa etti?» – dep surap kelipti. Sonda ol kisi: «Qalaı ekeni belgisiz. Istıýa aqylmen ıgerilmeıdi. Biraqm munyń bárine ıman keltirý maǵan da, saǵan da – mindet», – dep jaýap bergen eken (Ibn Qudama, Syfat Ǵýlý).
Ábý Hanıfa óziniń «ál-Ýasııa» atty kitabynda: «Biz Alla Taǵala muqtajsyz túrde, meken tutpaı arshyǵa ıstıýa etti dep senemiz. Ári ol arshy men odan ózge jaratqandaryn qorǵaýda ózgege muqtaj emes. Eger ol muqtaj bolǵanda, quddy basqa jaratylǵandar sııaqty álemdi joqtan bar etýge jáne ony júrgizip otyrýǵa shamasy jetpeıtin edi. Sondaı-aq ol arshyǵa otyrýǵa, ornalasýǵa da muqtaj bolǵanda, arshyny jaratpaı turyp Alla qaıda edi? Alla Taǵala mundaı kemshilik ataýlydan pák», – dep tafýıd jasaǵan.
Allanyń arshyǵa ıstıýa etýin «meńgerý» maǵynasynda túsiný jaıyna toqtalar bolsaq, Imam Ábý Hanıfanyń «ál-Ýasııa» atty kitabyna túsindirme jazǵan hanafı ǵulama Ákmalýddın Babırtı: «Istıýanyń «meńgerý» (ıstılá) maǵynasy qabyldanady», – degen. Atalmysh kitaptaǵy osy sózdiń siltemesinde ıstıýany «meńgerý» maǵynasynda joramaldaǵandardyń esimderi berilgen. Olar – ımam ál-Matýrıdı, hanafı ǵalymy Kamalýddın ıbn Hýmám, Ibn Ábı, Ábý Maımýn Násáfı, ımam Ǵazzalı, Ibn Qýtlýbýǵa, Ábýssýýd jáne t.b.
Allanyń ıstıýa etýin «mártebeniń joǵarylaýy» dep túsinýge kelsek, buǵan baılanysty Imam Tabarı: «Alla aspanǵa patshalyq, bılik maǵynada joǵarylady, (bir orynnan basqa orynǵa) aýysý, ketý maǵynasynda emes», degen. Iaǵnı ıstıýany «mártebeniń joǵarylaýy» maǵynasynda alǵan. Sebebi Allanyń ıstıýasyn bir jerden ekinshi jerge aýysý maǵynasyndaǵy joǵarylaý desek, ony jaratylysqa uqsatqan bolamyz. Demek tápsirin sáláf ǵulamalarymyzdyń sózderine negizdep jazǵan ımam Tabarıdiń aqıdasy boıynsha Allany zatymen aspanda dep sený durys emes. Al Alla Taǵalanyń «Jer teńselgen sátte aspandaǵynyń senderdi jerge juttyrýynan qaýipsizsińder me?» («Múlik» súresi, 16-aıat) degen sózine kelsek, ony Imam Qýrtýbı: «Sahaba Abdýlla ıbn Abbas (oǵan Alla razy bolsyn): «Sender qarsylyq tanytqan jaǵdaıda aspandaǵynyń azabynan qaýipsizsińder me?» – degen (ıaǵnı aıattaǵy «aspandaǵy» degen sózdi «aspandaǵynyń azaby» dep tápsirlegen). Sol sııaqty «Sender qudireti, bıligi, arshysy, patshalyǵy aspanda bolǵan Alladan qaýipsizsińder me?» – dep te aıtylǵan. Allanyń bıligi kúlli nárseni qamtysa da, arnaıy aspandy ataýynyń sebebi – múshrıkterdiń jer betindegi ulyqtaǵandary táńir emes, qudyreti aspanda ótimdi bolǵan Allanyń táńir ekenin bildirý. Munymen qatar bul («aspandaǵy» degen) sóz perishtelerdi bildiredi dep te aıtylǵan. Jábireıilge (oǵan Allanyń sálemi bolsyn) qatysty degen kózqaras ta bar.
Imam Ábý Hanıfanyń «Fıqhýl-ábsat» degen kitabynda: «Kimde kim: «Meniń Rabbym aspanda ma, jerde me, bilmeımin» dese, kápir bolady», – degen sózin ǵulama ál-Baıazıd bylaı túsindiredi: «Onyń kápir bolýynyń sebebi – bul sózdi aıtýmen Jaratýshyny bir tarap pen keńistikke qatysty etip tur (ıaǵnı Alla aspanda nemese jerde, biraq naqty bul ekeýiniń qaısysynda ekenin bilmeımin dep Allaǵa meken berip tur). Tarap pen keńistikke qatysty bolǵan ár nárse mindetti túrde ózgege muqtaj, keıin jaratylǵan bolady. Al bul sóz Alla Taǵalanyń boıynda anyq kemshilik bar dep aıtýǵa alyp barady».
Allany barlyq jerde deý qateligine túspeý úshin, Matýrıdı mektebiniń ǵulamasy Nýrýddın ás-Sabýnı bylaısha túsindiredi: «Sondaı-aq «Alla barlyq jerde» degen sóz múldem durys emes. Sebebi bir mekende mekendeıtinniń ózi bir mezgilde eki jerde bolýy múmkin emes. Al endi mekendeýi múmkin bolmaǵan Allanyń barlyq mekende bolýy qalaısha múmkin bolsyn?! Munymen qatar «Alla Taǵala zatymen (óz bolmysymen) emes, biraq bilimimen barlyq jerde» dep aıtý da durys sóz emes. Óıtkeni bir mekendi biletin bireý jaıly «ol óziniń bilimimen sonda» dep aıtylmaıdy». «Hadıd» súresiniń 4-aıatynda: «Ol kókterdi jáne jerdi alty kúnde jaratqan, keıin arshqa ıstıýa etken. Qaıda bolsańdar Ol sendermen birge», – delingen.
Quran Kárimde: «Shyǵys ta, batys ta – Allaniki. Qaıda burylsańdar –Allanyń júzi sol jerde» («Baqara» súresi, 115-aıat), «Alla barlyq nárseni qorshaǵan» («Nısa» súresi, 126-aıat), «Alla kókterdiń jáne jerdiń nury» («Nur» súresi, 35-aıat) degen aıattar bar. Eger bul aıattar táýıl etilmese, Alla ári Arshta, ári jerde ekeni túsinilýi múmkin nemese árkimniń túsinigine qaraı ártúrli burmalanýy múmkin. Sondyqtan sáláfılerdiń nemese basqa da mazhabsyzdardyń sandyraǵyna emes, áhlı súnnet ǵulamalarynyń túsiniktemelerine kóńil aýdarý kerek...
Tanymal ǵalym ál-Baǵdadı: «Alla arshyǵa tıip tur degendi aıtqan Hıshamııa men Karramııaǵa qarsy baǵytty ustanýshy ǵulamalar Alla Taǵalany eshbir meken qamtymaıtynyn jáne onyń ýaqytqa táýeldi emes ekenine biraýyzdan kelisken (ıjma jasaǵan)», – degen. Múmınderdiń ámirshisi Álı (oǵan Alla razy bolsyn): «Shynynda Alla Taǵala arshyny óz zatynyń mekeni retinde emes, óziniń qudyretin kórsetý úshin jaratty», – degen. Ol taǵy bir sózinde: «Birde bir meken joq kezde Alla bar edi, Alla buryn qandaı sıpatta bolsa, qazir de sondaı», – degen bolatyn. Demek burynǵy ótken izgi sáláf pen halaf ǵulamalarynyń seniminde Alla meken men ýaqytqa táýeldi emes, jaratylys zańdylyqtaryna syımaıdy. Sondyqtan Oǵan jaratylys ólsheýimen baǵa berý, Jaratýshynyń sıpattaryna nuqsan keltirý bolyp sanalady.
Erjan SMATULY,
Túrkistan oblysynyń bas ımamy
«Munara» gazeti, №16, 2023 jyl
