ISLAMDYQ OQÝ-AǴARTÝDYŃ JÁNE BILIM ORDALARYNYŃ TARIHY

Islam kelmeı turyp arabtar ǵylymǵa kóp qyzyǵýshylyq tanyta qoımaǵan. Ózderiniń kúndelikti turmysyna ǵana qajetti bilimge ıe edi. Búginde biz olardy bylaı dep toptastyra alamyz.

1. Yrym-tyıym men salt-dástúrler.

2. Ańyz-áńgimeler.

3. Bal ashý, kóripkeldik.

4. Juldyz ben aspan álemine qatysty senimderi.

5. Medıtsına. Kóshpendiler arasynda, qarapaıym qalalarda

 biraz damyǵan.

6. Mal dárigerligi. Ásirese, jylqyǵa mańyz berilgen.

7. Aýyz ádebıeti men óleń.

8. Shejire.

9. Jer taný.

10. Tús jorý^[1].

Sonymen birge ol kezdegi salt-dástúrlerdiń kóbiniń jibi túzý emes edi. Áıelderge degen qurmet joqtyń qasy. Ákesi qaıtys bolsa er jigit óziniń sheshesin áıeldikke alatyn. Qyz balany tirideı kómetin edi.^[2] Paıǵambarymyzǵa (s.a.s.) osyndaı qoǵamdy týra jolǵa salý kerek boldy. Quranda da Elshiniń (s.a.s.) mindeti týra joldy kórsetý, jaqsylyqqa shaqyrý ekeni aıtylady.

Islam kelgen ýaqytta, dúnıe-júzi boıynsha ǵylym áli ústemdik qurmaǵan, saýaty bar adamdar qaı jerde bolsa da tapshy edi. Arab elderinde de solaı boldy. Paıǵambarlyq kelgen kezde Mekkede 15-20 shaqty adamnyń ǵana saýaty bar edi^[3]. Bulardyń arasynda haziret Omar, Osman, Álıler bar. Al Mádınada tipti joqtyń qasy. Haziret Muhammedtiń (s.a.s.) aıtqanyndaı, sol kezdegi arabtar «oqý-jazý bilmeıtin úmmı» boldy.^[4]

Hıjretke deıingi oqý-aǵartý

Islam dini kelgennen keıin arabtarda saýat ashý qarqyndy túrde etek jaıdy. Tarıhta basqa eshqandaı halyqtyń az ýaqytta bulaı damýy kezdespegen. Oqý-jazý bilmeıtin paıǵambarǵa kelgen alǵashqy ýahıdyń oqýdy ámir etýi nazar aýdararlyq. Qurannyń eń alǵashqy ámiri «Oqy» bolǵandyqtan, musylmandarǵa júktelgen eń alǵashqy mindet te oqý. Quran sózi arabsha «qa-ra-a» sózinen shyǵyp, oqý maǵynasyn beredi.

Haziret Paǵambar jáne onyń tórt halıfasynyń memleket basqarǵan baqyt ǵasyrynda jańa oqý-tárbıe júıesi qalyptasty. Negizi Quran, muǵalimi Muhammed (s.a.s.), shákirtteri sahabalar bolǵan bul júıe az ýaqytta tabysqa jetti. Biz Mekke dáýirinde de Quran oqýdyń óte joǵary mańyzǵa ıe bolǵanyn kóremiz. Óıtkeni dindi jaıý, Islamdy jáne Haqtyń kitabyn túsiný oqý-jazýǵa baılanysty edi. Quran áýeli jazylyp, keıin oqý biletinder bilmeıtinderge oqıtyn. Haziret Omardyń (r.a.) Allahqa boısunýyna sebep bolǵan da osyndaı bir oqıǵa edi.^[5]

Hıjretten keıingi oqý-aǵartý

Baqyt ǵasyrynda mádenıettiń negizi sanalǵan oqý-jazýdyń azattyqqa teń bolǵanyn kóremiz. Bádir soǵysynda tutqynǵa túskenderdiń ishinde qun tóleıtin aqshasy joq saýaty bar tutqyndardyń árqaısysy on musylman balaǵa hat tanytyp bostandyq aldy. Bul aǵartý isiniń alǵysharty edi. Árbir adamnyń ǵylymda, ahlaqta, amalda da bir-birin týra jolǵa shaqyryp, bilgenin basqaǵa úıretýi Islamnyń negizge ustanymy bolyp tabylady.

Paıǵambarymyz (s.a.s.) dáýirinde dinı saýatty bolý jalpyǵa birdeı mindet bolǵanyn kórsetetin dálelder bar. Hadıste bylaı deıdi: «Dinde ilim ıesi bolý barlyq musylmanǵa paryz. Úırenińder, basqaǵa úıretińder, ǵylymmen aınalysyńdar. Nadan bolyp ólmeńder».^[6] Olaı bolsa biz de qazirgi kúnde ǵylymdy bilip qana qoımaı, ony úıretýge mindettimiz.

Baqytjan ÓTKELBAEV