ISLAMDAǴY AQYLDYŃ ORNY
Islam dininde aqyldyń orny óte mańyzdy. Islam dininiń qaınar kózi – Quran Kárimde aqyl, oılaný týraly 70-ten astam aıattar keledi. Quran Kárimniń birinshi aıaty:
«Sondaı jaratqan Rabyńnyń atymen oqy!» («Alaq» súresi, 1-aıat) bolǵany barsha musylmanǵa belgili. Osy aıattan adamzat balasyn ilimge, oqýǵa umtylýǵa shaqyratynyn baıqaımyz. Al oqý aqyldyń damýyna ákeletini anyq.
Adamzattyń basqa jaratylystardan aıyrmashylyǵy – aqylynyń ereksheligi jáne oılaý qabiletiniń joǵary bolatyndyǵynda. Quran aıattarynda Alla Taǵala adamdy «aqyl ıeleri» dep erekshe qasıetin kórsete otyryp, olardy maqtaıdy. Máselen, Sad súresiniń 29-aıatynda:
«(Muhammed Ǵ.S.) saǵan bir múbarak Kitap túsirdik; aıattaryn túsinsin ári aqyl ıeleri úgit alsyn». Demek, Qurannyń túsý maqsatty – ony tek oqyp, jattap alý emes, sondaı-aq Quran aıattaryn aqylǵa salý, oılaný jáne ony túsinýge umtylý.
Jaratýshy Quranǵa aqyl júrgizbegenderge «Muhammed» súresiniń 24-aıatynda bylaı deıdi:
«Olar Qurandy oqyp aqyl júrgizbeı me? Nemese olardyń júrekteri qulyptaýly ma?» Bul aıatta Alla taǵala jaratylystyń paıda bolýymen onyń ómirlik maqsaty, bolmysy týraly Quranda kórsetilgen aıattarǵa qarap, oılanyp, aqyl júrgizbegenderdi júrekteri jabyq ekenin aıtady.
Adamnyń perishtelerden abzal bolýy onyń nápsisi, aqyly, oılaný qabiletiniń bolýynda. Sondyqtan Jaratýshy perishtelerge adamǵa sájde etýge buıyrdy. Perishtelerdiń jaratylysy Alla úıretken nárselerdi, ıaǵnı Alladan kelgen buıryqty oryndaý. Al adamǵa berilgen aqyl erekshe qasıet bolǵandyqtan, biz Allanyń sózin nemese onyń paıǵambarynyń (oǵan Allanyń ıgiligi men sálemi bolsyn) sózderin aqylǵa sala otyryp, senýge buıyrylǵanbyz.
Dinimzde aqyldyń alar orny erekeshe. Paıǵambarlar óz qaýymyna nasıhat jasaǵan kezde aqyldy kóp qoldandy. Aqıqatty oılaryna jetkize otyryp, týralyqqa shaqyrdy. Óıtkeni Allany tanymaıtyn, moıyndamaıtyn halyqqa aıat-hadıs degenniń esh quny joq. Sol úshin eń aldymen ondaı qaýymnyń aqylyna, oıyna aqıqatty jetkizý lázim boldy. Ibrahım (a.s) ómirine qaraıtyn bolsaq, aqyldy qoldana otyryp, aqıqatqa shaqyrdy:
Birinshisi, Paıǵambar ózin jaratqan Jaratýshyny izdeýi:
Ony tún qaptaǵan sátte, bir juldyz kórdi de: «osy meniń Rabbym» dedi. Juldyz batqan kezde; «Batatyndardy jaqsy kórmeımin» dedi. Bul arqyly juldyzǵa tabynatyn adamdardyń oıyna oı salyp, juldyzǵa tabyný qate ekendigin kórsetti.
Ekinshisi, ákesine aqıqatty kórkem túsinikpen jetkizýi:
Sol ýaqytta ákesine: «Áı áketaıym! Estimes, kórmes, sondaı-aq ózińe bir paıdasy joq nársege nege shoqynasyń?» - dedi.
Úshinshisi, óziniń halqyna oılandyrar bir mysalmen qadam basýy:
Allaǵa sert etemin! Sender burylyp ketkennen keıin álbette buttaryńa soqtyǵamyn" dedi. Sonda olardy byt-shyt qylyp, bálkim osyǵan aınalar dep, úlkenin ǵana qoıdy.
Tórtinshisi, sol zamannyń zalym patshasymen pikirtalas júrgizýi:
«Rasynda Alla kúndi shyǵystan keltiredi, sen ony batystan keltirshi» dedi. Sonda kápir abyrjyp qaldy. Alla zalym eldi týra jolǵa salmaıdy».
Mine, Ibrahım (a.s) paıǵambardyń árbir áreketi aqylǵa oı salarlyq, aqyly bar adamdy týra jolǵa baǵyttaıtyn amaldar ekenin kóremiz.
Áıgili ǵulama ımam Ǵazalı bylaı degen eken: «Aqyl – kóz, Quran – kún tárizdi. Kún jaryǵynda kózdiń jaqsy kóretini sııaqty aqıqatty túsinýde Quran negizinde aqyldy paıdalanýǵa muqtajdyq bar. Tek Quran jetkilikti deý kúndiz kózdi jumyp júrgenmen birdeı. Al, tek aqyl jetkilikti deıtinder de qarańǵy jerde beıne bir jaryq izdegen adam tárizdi. Bul eki nárse azǵyndyqqa aparady. Sondaı-aq, sharıǵat pen aqyl bir-birin tolyqtyryp, kemeldendirip kelgen eki nur».
Shyn máninde, aqyl – Allanyń bergen nyǵmetteriniń biri. Adam balasy kórý, estý, sezý, oılaný arqyly Allanyń qudiretin túsinedi, oı júgirtip, aqylǵa salyp, jaqsy amal jasaýdy uıǵarady. Aqyldy durys nársege jumsaý – Jaratýshy Jabbar Iemizdiń jarylqaýyna, rızalyǵyna jeteleıdi. Al nápsi qalaýyn aqylmen basqara almaý azǵyndyqqa aparyp, Allanyń ashýyn shaqyrady.
Alla Taǵala Quranda birneshe aıatta «Oılanbaısyńdar ma?» dep eskertedi. Qasıetti kitabymyzda aqyl, oılaný, danalyq syndy maǵynalardy bildiretin tádábbýr, táfákkýr, hıkmet, ýlýl álbab, fáhim, ábsar, qalb, rýshd, nazar degen sózder kezdesedi.
Alaıda kez kelgen pendeniń aqyly shekteýli bolǵandyqtan, biz qashan da Quran men súnnetti ómirimizdiń temirqazyǵy etýimiz kerek. Sonda bizdiń sezim múshelerimiz óziniń mindetin durys oryndaıdy.
Haırıddınov Ońǵar,
«Rahymqyzy Raısa ana»
meshitiniń naıb ımamy
