ISLAM ÓRKENIETINIŃ NEGIZDERI JÁNE TARIHI DAMÝY (Jalǵasy)
Islam órkenıetiniń damý protsesi
Islam órkenıeti VIII-XI ǵasyrlar aralyǵynda damyp, óziniń sharyqtaý shegine jetti. Negizin salýshylar arabtar bolǵanymen, az ýaqyt ishinde parsylar, túrkiler jáne basqa da musylman halyqtary saıası, áskerı jáne mádenı salalarda ıslam órkenıetiniń damýyna úlken úles qosty. Bul týraly orys shyǵystanýshysy Bartoldtyń pikiri erekshe.
Ol óz eńbeginde «Túrkiler ıslam úmbetiniń qaýymdastyǵyna enip, biz ıslam órkenıeti dep ataıtyn uly mádenı sheńberdiń damýyna úles qosty. Olar arabtarmen, parsylarmen jáne basqa da musylman elderimen birge myń jyldan astam ýaqyt boıy áskerı negizde memleket qurdy. Bul turǵyda dúnıe júziniń, ásirese Islam áleminiń taǵdyryna zor jáne úzdiksiz áser etken túrkilerdiń tarıhyn bilmeı ıslam tarıhyn túsiný múmkin emes» dep jazdy.
Musylmandar dinı-fılosofııalyq, ǵylym-óner salalarynda jáne tehnıkalyq ǵylymdarda úlken jetistikterge jetti. Osylaısha olar ár salada basqa órkenıetterge úles qosty. Negizinde, ǵylym dini sanalatyn Islam da ǵylymı órkenıet. Óıtkeni, Islam dini boıynsha bilim men ǵıbadat bir-birinen ajyramas eki Element. Aldymen ishinara aýdarma túrinde bolǵan ǵylymı eńbekter keıinirek musylmandardyń óz eńbekteri retinde usynyldy.
Aýdarmany qajet etpeıtin Quran, súnnet, fıqh, kalam sııaqty dinı ǵylymdardan basqa, tarıh, geografııa, astronomııa, medıtsına, fılosofııa, matematıka, sáýlet, Ekonomıka, áleýmettaný sııaqty ǵylymdarǵa aýdaryldy. Át-Tabarı, Razı, Ibn Sına, ál-Bırýnı, Ibn Hazm, Ibn Rýshd, ál-Ǵazalı, t.b. sııaqty kóptegen ǵulamalar óz eńbekterimen ǵylym tarıhynda tól eńbekter qaldyryp, kúlli álemge nuryn shashty. Shyn máninde, HII ǵasyrdyń aıaǵynan bastap batys ýnıversıtetteri medıtsınalyq kýrstarynyń taqyryptary Avıtsennanyń «Zań» dep atalatyn eńbegine jáne Ibn Rýshdtyń medıtsınalyq traktattaryna shoǵyrlandy.
Musylman ǵulamalarynyń bul eńbekterin búgingi Batys álemi birte-birte túsinip jatyr. Negizinde, Montgomerı Ýott (1909-2006) osy jaǵdaıǵa da, Batys áleminiń ıslam álemine degen óshpendiligi men kektigine de toqtalǵan málimdemesinde bylaı deıdi:
«Musylmandar men hrıstıandar, arabtar men eýropalyqtardyń birigýi kúsheıip jatqan qazirgi ýaqytta Islamnyń Eýropaǵa tıgizgen áserin zertteý óte qıyn. Ótken ǵasyr boıy zertteýshiler júrgizgen zertteýlerdiń arqasynda batystyqtardyń kóz aldynda obektıvti forma paıda bolady. Alaıda biz eýropalyqtar ıslam mádenıetine soqyrmyz. Bul bizdiń qaryzymyzdy kórýimizge kedergi jasaıdy. Biz keıde qundylyq pen mańyzdylyqty jete baǵalamaımyz. Islamnyń ótkennen qalǵan muralarymyzǵa tıgizgen yqpalyn, keıde múlde elemeımiz. Musylmandarmen jáne arabtarmen jaqsy qarym-qatynas ornatý úshin biz barlyq qaryzdarymyzdy moıyndaýǵa mindettimiz. Ony jasyrý jáne joqqa shyǵarý – jalǵan maqtanyshtyń belgisi».
Ekinshi jaǵynan, biz ıslam órkenıetiniń tarıhı jolyna qarasaq, onyń biregeı úsh satyly damý úderisinen ótkenin kóremiz. XVII ǵasyrdyń aıaǵynan bastap batysta qabyldanǵan Eýropalyq Tarıhı-ortalyqtandyrylǵan orta ǵasyrlarǵa, qazirgi zamanǵa jáne qazirgi dáýirge bóliný keń taraldy jáne qabyldandy, biraq bul bólýde eýropalyq emes halyqtardyń tarıhy, ásirese Islam jáne túrki tarıhyna qoldaný múmkin emes. Óıtkeni bul kezeńderge baılanysty bóliný basqa órkenıetterdi, ásirese ıslam órkenıetiniń tarıhyn nazardan tys qaldyrady.
Jalpy, órkenıet tarıhyndaǵy úsh iri mádenı aýysýdy qarastyratyn bolsaq, onyń birinshisi Ejelgi Mysyr, Mesopotamııa, Úndi jáne Iran fılosofııasynyń grek fılosofııasyna bizdiń zamanymyzǵa deıingi VI-IV ǵasyrlardaǵy aýysýy, ekinshisi, VIII-X ǵasyrlarda Grek jáne basqa da ejelgi fılosofııalyq oılardyń ıslam álemine ótýi. Islam órkenıeti ejelgi mádenı jádigerlerdi ıslam álemine ákeldi, olardy Aleksandrııadan, Harrannan jáne ejelgi órkenıetterdiń shoǵyrlarynan aldy. Bul ǵylymda, poEzııada, ádebıette, sáýlet ónerinde kórinis tapty. Bir jarym ǵasyr ishinde Omeıadtar kezeńinde Sınd, Maýerannahr jáne Andalýsııany jaýlap alýmen Islam órkenıetiniń shekaralary Túrkistannan Frantsııanyń ońtústigine, Kavkazdan Úndistanǵa deıin keńeıdi.
Qorytyndylaı kele, Islam órkenıetiniń toqyraýy men kúıreý protsesine kóz júgirtsek, órkenıetterdiń kúıreýine ákelgen jalpy faktorlardyń Islam órkenıetine de dál osyndaı áser etkenin aıtýǵa bolady. Shyndyǵynda, Órkenıetter tiri jáne serpindi. Olar kóteriledi, quldyraıdy, bólinedi, biriktiriledi jáne ydyraıdy. Órkenıettiń quldyraýy men kúıreýine áser etetin faktorlar mynalar:
1.Geologııalyq/tabıǵı apattar (sý tasqyny, jer silkinisi, órt jáne t.b.),
2.Ekologııalyq tepe-teńdiktiń buzylýy; kúrdeli klımattyq ózgerister,
3.Juqpaly jáne Epıdemııalyq aýrýlar,
4.Energetıkalyq jáne shıkizat resýrstarynyń sarqylýy,
5.Saýda joldarynyń ózgerýi nátıjesinde eldiń nemese aımaqtyń joǵalýy. Ekonomıkalyq qundylyǵyn joǵaltý,
6.Intellektýaldyq jáne adamgershilik ómirdiń nasharlaýy,
7.Áleýmettik qurylymnyń álsireýi (senimsizdik, pessımızm, jigersizdik, qorqaqtyq, sharshaý jáne jeńilis sııaqty),
8.Kiristerdi bólýdiń burmalanýy, belgili bir toptarǵa baılyqtyń ádiletsiz jınaqtalýy;
9.Ózge elderdiń otaryna aınalýy,
10.Jańa urpaqtyń óz órkenıetin qorǵaý, baıytý, ilgeriletý, tipti qorǵaı almaýy.
Basqa órkenıettermen árekettesýi
Tarıhta ıslam órkenıeti men basqa órkenıetter bir-birine óte jaqyn qarym-qatynasta boldy. Bul eki órkenıettiń álemge áli de kúshti áser etetin aıyrmashylyqtary adamzatqa oń jáne teris áser etedi. Endi bir jaǵynan, óz bastaýyn Quran men súnnetten alǵan Islam dini taraǵan aımaqtarda joǵary órkenıet ornatty, sonymen qatar ártúrli mádenıetterge, ásirese hrıstıandyq pen ıahýdılikke aıtarlyqtaı áser etti. Mádenıet pen órkenıet bir-birimen jaýlap alý jáne saýda qatynastary arqyly eń jaqsy túrde árekettesti. Osylaısha, ártúrli órkenıetterdiń bir-birimen ózara árekettesýi qoǵamdarda jańa tilder men mádenıetterdiń qalyptasýyna ákeledi.
Islam órkenıeti ártúrli órkenıetterden keıbir aspektilerdi alǵany sııaqty, kóptegen salalardaǵy basqa órkenıetterge de áser etti. Musylmandar ózderiniń kóne mádenıetin ıslam qundylyqtarymen ushtastyryp, ózderiniń biregeı jergilikti mádenıetin qalyptastyrdy. Osylaısha olar ortaq mádenıettermen birge baı ıslam órkenıetin qurdy. Azııa, Afrıka jáne Eýropa ıslamdaný úderisine engennen keıin ol ıslam órkenıetiniń negizgi Elementine aınaldy. Islam órkenıetiniń Batysqa áserlerine kelsek, ol Qaıta órleý dáýirinen bastaldy.
Dálirek aıtqanda, musylmandar ǵylymı jáne mádenı qozǵalystardy Eýropaǵa kóshirýge yqpal etti. Ásirese, Sıtsılııa men Ispanııada ıslamnyń taralýymen bul transfer áreketteri arta tústi. Olar barlyq saýda jáne mádenı qarym-qatynastardyń, ásirese aýdarmashylyq qyzmettiń arqasynda bir-birimen jaqyn tanysýǵa múmkindik aldy. Negizinde, orta ǵasyrlarda quldyraý kezeńin bastan ótkergen Eýropa saıası, áskerı jáne Ekonomıkalyq ózara árekettesýlerdi jáne Islam órkenıetiniń barlyq salalaryn paıdalanyp, ártúrli Elementterdi óz elderine kóshirýge tyrysty. Osylaısha búgingi Batys órkenıetin týdyrǵan Eýropada reformalar paıda boldy.
Irgetasy Islamnyń dúnıege kelýimen qalanǵan Islam órkenıeti tórt halıfa men Omeııadtar men odan keıingi kezeńderde odan ári damydy. Ol ásirese túrkiler ıslam dinin qabyldaǵannan keıin odan da keń tarady. Osylaısha, Islam órkenıeti men Batys arasyndaǵy ózara qarym-qatynastardyń artýy ǵylymı jáne mádenı salalardaǵy ózgeristerde barynsha kórindi. Sonymen birge Galıleo men Arıstoteldiń eńbekteri arab tiline aýdarylǵany sııaqty, Farabı, Ibn Sına, Ǵazalı sııaqty ıslam fılosoftarynyń eńbekteri de latyn tiline aýdaryldy. HII ǵasyrdyń aıaǵynan bastap ýnıversıtetterdiń ózinde medıtsınalyq kýrstarǵa Ibn Sınanyń «Dárigerlik ǵylymnyń kanony» eńbegi engizile bastady.
Islam órkenıetiniń paıda bolýy men damýyn úsh negizgi qaǵıdanyń sheńberinde jınaqtaýǵa bolady. Musylmandar ıman, senim, shynshyldyq, eńbek, óz isin jaqsy atqarý, bilim sııaqty qundylyqtardyń jetekshiligimen jáne osy qundylyqtar arqyly qalyptasatyn rýhpen tarıhı úderis boıyna basqa órkenıetterden alǵandaryn boıyna sińirdi. Olar moraldyq, Ekonomıkalyq, saıası, áleýmettik, fılosofııa, ǵylym jáne óner sııaqty salalarda jańa órkenıetti qalyptastyrdy. Árbir órkenıettiń qoǵamǵa rýh, ómirsheńdik pen dınamızm beretin biregeı tarıhı jaǵdaılarda damyp, tamyr jaıǵan irgeli qundylyqtary bar. Bul qundylyqtardy órkenıetterdiń qalyptasýy, damýy jáne ómir súrýi jáne órkenıettiń ár kezeńinde rýhanı aspektiniń nazardan tys qalmaýy mańyzdy.
Demek, Islam kóshpendi arab taıpalarynyń qoǵamdyq ómiriniń qajettiliginen ǵana týyndaǵan joq. Ol tutas adamzat qaýymdastyǵynyń talap-tilekterimen, arman-múddelerimen sabaqtasyp jatty. Islam jańa jeke tulǵalyq jáne qoǵamdyq murattar men qundylyqtardy qalyptastyryp damyta otyryp, kóptegen halyqtardy órkenıettiń jańa satysyna kóterdi.
Mahmet MURATHAN,
dintanýshy, Nur-Múbarak ýnıversıteti
Akademııalyq máseleler departamentiniń dırektory
