ISLAM – ǴYLYM DINI
Islam ǵylymdy qoldaıdy, eshqandaı qaǵıdasyna kereǵarlyq tanytpaıdy, qaıshylyq jasamaıdy. Islam ǵylymnyń naǵyz bulaǵy bolyp tabylady. Ol adamzatqa paıdaly hám týra jolǵa bastaıtyn ǵylymdy ýaǵyzdaıdy.
Islam dini kelip, tarap, halyqtyń kópshiligi bilim izdenýge den qoıdy. Biraq ol kezde qazirgideı mektepter nemese joǵarǵy oqý oryndary bolmady. Sol úshin de Islam mádenıetiniń bilim bulaǵy, ǵylym ortalyǵy, mektebi meshit boldy. Meshit musylmannyń tek ǵıbadat etetin oryndary ǵana emes, sonymen qatar munda oqý-jazýdy, Quran oqýdy, sharıǵat ilimderin jáne basqa ilim salalaryn úırendi. Meshittermen qatar oqý-jazýdy, hat tanýdy úıretetin mektepter boldy. Keıin, baryp, tegin oqytatyn oqý oryndary ashyla bastady. Ol kezde oqytý júıesi eki túrge bólindi.
1) Dahılı (ishki) – bul qazirgi mektep-ınternattarǵa uqsas keledi. Onda jaǵdaılary nashar otbasylardyń balalary, alystan kelgender jáne sheteldikter oqydy.
2) Harıjı (syrtqy) – bul kádimgi oqý oryndary sekildi. Onda bilim alýshy tańerteń sabaǵyna baryp, bitken soń úıine qaıtady. Bul oqytý júıesiniń eki túrinde de oqý aqysyz boldy. Árbir oqý ornynda meshit, aýdıtorııalar, oqýshylar bólmeleri, kitaphana, ashana, dárethana, ájethana boldy. Al keıbir oqý oryndarynda sport alańdary qosa salynǵan. Bul oqý ǵımarattarynda joǵary dárejeli ǵalym ustazdarǵa emtıhan tapsyryp ruqsat alǵandar ǵana sabaq beretin. Musylman basshylarynyń, baılarynyń, saýdagerleriniń jańa ǵımarattar salýyna kómek berýleri nátıjesinde oqý oryndary kóbeıdi. Alǵashqy kezde oqytýshylarǵa eńbekaqy tólenbedi. Biraq bertin kele bilim alý oryndary kóbeıip, órkendegen kezde oqytýshylar eńbekaqymen qamtamasyz etildi.
Árbir mádenıet bir ǵana halyqtyń ne bir ǵana ulttyń óneri bolyp esepteledi. Jáne ony jasaýshy ult ókilin ǵana maqtan tuta alady. Islam mádenıeti – ıisi musylman baýyrlardyń qolymen jasalǵan kópke ortaq mádenıet. Islam mádenıetin dinnen bólek alyp qaraýǵa bolmaıdy. Islam din men ǵylymdy egiz tujyrymǵa sanaıdy. Al hrıstıan ǵylymdy damytý ornyna kóptegen ǵalymdardy ınkvızıtsııa sotymen tirideı otqa órtedi, sonyń saldarynan Eýropada ǵylym kesh damydy. Din men shirkeý Eýropa qurlyǵyndaǵy túgel órkenıettiń jolyn bógegen kertartpa qara kúshter retinde ómir baqı óshpes qara tańbamen tanylyp qaldy.
Islamnan burynǵy halyqtar qol jetkizgen ǵylymı jetistikterdiń bolǵany ras. Musylmandar qysqa merzimde-aq olardy meńgerip, ımannan alǵan kúsh-qýattyń arqasynda esepsiz jańalyqtardyń betin ashty. Olardyń eńbeginiń qyzyǵyn bul kúni kúlli adamzat kórýde. Ásárese musylman emester kóbirek kórýde. Islam ǵalymdary shuǵyldanbaǵan, úles qospaǵan ǵylym salasy joqqa tán. Musylman saıahatshylar qaldyrǵan málimetter men kartalar arqyly Ertis jáne Eneseı ózenderiniń joǵarǵy ańǵary men Koreıa jaǵalaýyna deıingi mekender tarıhta jazýly qaldy. Máselen, 1368-jyly qaıtys bolǵan belgili saıahatshy Ibn Batýtta (1304-139) sonaý Zaıtýn (qazirgi Gonkong) aımaǵyna sheıin barǵanyn, atalmysh aımaqtyń dúnıe júzindegi eń úlken teńiz porty ekenin, 100-den astam úlken keme men sansyz kishigirim kemeler turaqtaıtynyn, osy ǵalamat saýda óner keshenderi shalǵaı taýlardan teńizder arqyly tasymaldanǵanyn jazǵan[1].
Abbasıtter halıfaty tusynda Islam ǵulamalary kóne grek, parsy jáne basqa tilderdegi jazba eńbekterdi, onyń ishinde antıkalyq mádenıetti birjolata joıylyp ketýden saqtap qaldy.
Bir kezderi bizdiń ata-babalarymyz osy arab tili arqyly óz eńbekterin jazdy ári kópshilikke taratty. Mahmýd Qashqarıdiń arab tilinde jazylǵan «Dıýanı luǵaty át-túrik» kitabynda burynǵy túrki halyqtarynyń áriptik tańbalary 18 bolǵanyn jáne keıbir túrki taıpalary oǵan qosymsha belgilerdi qosyp, áripter sany 25-26-ǵa jetkenin jazdy. Ábýl-Hasanat Máýláýı Ábdýl-Haı Marǵulanıdiń sharıǵat zańdary týraly jazylyp, Qazaqstan men Orta Azııaǵa keıinnen taraǵan «Ál-hıdaıa» kitabyn aǵylshyndar tól tiline aýdaryp, januıa qatynastary boıynsha zańnyń baptaryna paıdalanǵan. Qazir ol kitap aǵylshyn tilinen orys tiline aýdarylyp baspadan shyqty.
Dinı fılosofııa boıynsha alǵashqy eńbekter hıjranyń 300-jylynda jazylǵan. Islam fılosofııasynyń kósh basshysy Ál-Kındı osy jyldary, ıaǵnı 1100 jyl buryn eńbekterin qaldyrǵan. Eýropa jer shary dóńgelek ekendigine kózderi anyq jetpeı áli HVIII ǵasyrda bastaryn qatyryp daýlasyp júrgende, Islam ǵulamalary bul máseleni VIII ǵasyrda, halıfa Harýn Rashıd tusynda zerttep qoıǵan edi. Baǵdat shaharynyń syrtyndaǵy Nısfýn-Náhár degen jerde ártúrli syzyqtar men ólsheýler jasap, jer shar tárizdi dóńgelek dep qortyndy jasady. Kýba aralyn tapqan Krıstofor Kolýmb bul pikirdi aýadan alǵan joq. Ol jerdiń dóńgelek ekendigin Averroıstan estidim dep jazǵan. Musylman ǵalymy Ibn Rýshdti Eýropa osylaı ataıtyn. Tokıo observatorııasynyń dırektory tanymal ǵulama Eshıdı Kogan halyqaralyq konferentsııada: «Men álem syrlarynyń qupııasyn zertteýdiń jańa ádisin taptym, ol – Quran oqý. Qurandy oqyńyz, ol sizge tolyqtaı ǵalamnyń syryn ashady» degen. Al Amerıkanyń Embrıologııa jáne adam jaratylysy týraly ǵylymdarynyń doktory Keıt Mor «Adam jaratylysy» degen kitap jazdy. Oǵan arab ǵalymdary: «Sizdiń osy kitaptaǵy keltirgen pikirlerińiz Quran men hadıske óte sáıkes keledi. Eger siz kelisseńiz, biz ony aıat-hadıstermen baıytyp jáne tolyqtyryp, jańadan bastyrtyp shyǵarar edik» degen. Ol kelisti, nátıjede aıtqandaı etip, «Adamnyń jaralýy Quran men medıtsına arasynda» degen atpen jaryq kórdi. Quran aıattary jylma-jyl ómir zańdylyqtarymen dáleldene túsýde.
Baqytjan ÓTKELBAEV
