Islam – ǵylym dini
Islam ǵylymdy qoldaıdy, eshqandaı qaǵıdasyna kereǵarlyq tanytpaıdy, qaıshylyq jasamaıdy. Islam ǵylymnyń naǵyz bulaǵy bolyp tabylady. Ol adamzatqa paıdaly hám týra jolǵa bastaıtyn ǵylymdy ýaǵyzdaıdy.
Islam dini kelip, tarap, halyqtyń kópshiligi bilim izdenýge den qoıdy. Biraq ol kezde qazirgideı mektepter nemese joǵarǵy oqý oryndary bolmady. Sol úshin de Islam mádenıetiniń bilim bulaǵy, ǵylym ortalyǵy, mektebi meshit boldy. Meshit musylmannyń tek ǵıbadat etetin oryndary ǵana emes, sonymen qatar munda oqý-jazýdy, Quran oqýdy, sharıǵat ilimderin jáne basqa ilim salalaryn úırendi. Meshittermen qatar oqý-jazýdy, hat tanýdy úıretetin mektepter boldy. Keıin, baryp, tegin oqytatyn oqý oryndary ashyla bastady. Ol kezde oqytý júıesi eki túrge bólindi.
1) Dahılı (ishki) – bul qazirgi mektep-ınternattarǵa uqsas keledi. Onda jaǵdaılary nashar otbasylardyń balalary, alystan kelgender jáne sheteldikter oqydy.
2) Harıjı (syrtqy) – bul kádimgi oqý oryndary sekildi. Onda bilim alýshy tańerteń sabaǵyna baryp, bitken soń úıine qaıtady. Bul oqytý júıesiniń eki túrinde de oqý aqysyz boldy. Árbir oqý ornynda meshit, aýdıtorııalar, oqýshylar bólmeleri, kitaphana, ashana, dárethana, ájethana boldy. Al keıbir oqý oryndarynda sport alańdary qosa salynǵan. Bul oqý ǵımarattarynda joǵary dárejeli ǵalym ustazdarǵa emtıhan tapsyryp ruqsat alǵandar ǵana sabaq beretin. Musylman basshylarynyń, baılarynyń, saýdagerleriniń jańa ǵımarattar salýyna kómek berýleri nátıjesinde oqý oryndary kóbeıdi. Alǵashqy kezde oqytýshylarǵa eńbekaqy tólenbedi. Biraq bertin kele bilim alý oryndary kóbeıip, órkendegen kezde oqytýshylar eńbekaqymen qamtamasyz etildi.
Árbir mádenıet bir ǵana halyqtyń ne bir ǵana ulttyń óneri bolyp esepteledi. Jáne ony jasaýshy ult ókilin ǵana maqtan tuta alady. Islam mádenıeti – ıisi musylman baýyrlardyń qolymen jasalǵan kópke ortaq mádenıet. Islam mádenıetin dinnen bólek alyp qaraýǵa bolmaıdy. Islam din men ǵylymdy egiz tujyrymǵa sanaıdy. Al hrıstıan ǵylymdy damytý ornyna kóptegen ǵalymdardy ınkvızıtsııa sotymen tirideı otqa órtedi, sonyń saldarynan Eýropada ǵylym kesh damydy. Din men shirkeý Eýropa qurlyǵyndaǵy túgel órkenıettiń jolyn bógegen kertartpa qara kúshter retinde ómir baqı óshpes qara tańbamen tanylyp qaldy.
Islamnan burynǵy halyqtar qol jetkizgen ǵylymı jetistikterdiń bolǵany ras. Musylmandar qysqa merzimde-aq olardy meńgerip, ımannan alǵan kúsh-qýattyń arqasynda esepsiz jańalyqtardyń betin ashty. Olardyń eńbeginiń qyzyǵyn bul kúni kúlli adamzat kórýde. Ásirese musylman emester kóbirek kórýde. Islam ǵalymdary shuǵyldanbaǵan, úles qospaǵan ǵylym salasy joqqa tán. Musylman saıahatshylar qaldyrǵan málimetter men kartalar arqyly Ertis jáne Eneseı ózenderiniń joǵarǵy ańǵary men Koreıa jaǵalaýyna deıingi mekender tarıhta jazýly qaldy. Máselen, 1368 jyly qaıtys bolǵan belgili saıahatshy Ibn Batýtta (1304-1368) sonaý Zaıtýn (qazirgi Gonkong) aımaǵyna sheıin barǵanyn, atalmysh aımaqtyń dúnıe júzindegi eń úlken teńiz porty ekenin, 100-den astam úlken keme men sansyz kishigirim kemeler turaqtaıtynyn, osy ǵalamat saýda óner keshenderi shalǵaı taýlardan teńizder arqyly tasymaldanǵanyn jazǵan.
