ISLAM ǴALYMDARYNYŃ BATYS ǴYLYMYNYŃ DAMÝYNA YQPALY NEMESE BATYSTYŃ ShYǴYSTAN ÚIRENÝI
Búkil álemde ǵylymǵa qarsy teris kózqaras qalyptasyp turǵanda Islam ǵylymy men bilimi zor qarqynmen qanatyn keńge jaıyp damyp jatty.Onyń damýy ómirdiń barlyq salasynan kórinis tapty. Bul kezeń Islam ǵylymy men bilimi damýynyń «Altyn ǵasyry» dep atalatyn VII-XVII ǵasyrlar edi. Atalǵan 10ǵasyrda Islam álemi ǵylymda mol tájirıbe jınaqtap,aldyna jan saldyrǵan joq.Sebebi, musylmandar elinde din men ǵylym egiz uǵymdaı birge damyp,birin-biri tolyqtyryp otyrdy,ǵylymdinge,din ǵylymnyń damýyna kedergi keltirmedi,zııanyn tıgizbedi.Qaıta ǵylym men bilimde jańalyq ashyp,óner men ádebıette tabysqa jetkender qurmetke ıe bolyp jatty.Bul kezeńde Batys ǵalymdary shirkeý ınkıvızıtsııasynyń qatal úkimimen qýdalanyp, túrmege jabylyp,darǵa asylyp,tirideı otqa jaǵylyp jatqan bolatyn.Solardyń qatarynda polıak ǵalymy Nıkolaı Kopernık (1473-1543j.),uly ıtalıan ǵalymdary Djordano Brýno(1548-1600j.) jáne Galıleo Galıleı(1564-1642j.), nıderland ǵalymy Andreas Vezalıı (1514-1564j.)jáne t.b. boldy.Din ıeleri olardy dinnen bezgender, qudaı isine qarsy kelgender dep aıyptady.
Quran aıattary men hadısteriniń ǵalymdar jańalyǵyna arqaý bolǵanyn aıttyq.Sol sııaqty Batys ǵalymdarynyń ashqan jańalyqtaryda ıslam ǵylymynan bastaý aldy, sol bastamalardy jetildirip ,tolyqtyryp otyrdy, keıde tipti ıelenip te ketti.Endi ıslam bilimi men ǵylymynyń «Altyn ǵasyrynda» musylman ǵalymdary ashqan jańalyqtardyń birsypyrasyna toqtala ketsek ashylǵan jańalyqtar jan-jaqty bolyp,ómirdiń barlyq salasyn qamtydy.
Medıtsınada Ábý Álı ıbn Sınanyń (980-1037j.lat.transkrıptsııasy-Avıtsenna) alatyn orny erekshe. Buhara qalasynyń janyndaǵy Afshana aýylynda týylǵan.Ortaǵasyrlyq ǵalym,dáriger,fılosof.Ǵylymı jetistikteri úshin «Álemniń ekinshi ǵalymy», «Shyǵystyń Arıstoteli» atanǵan.Onyń «Daýa kitaby» Islam áleminiń ǵana emes,Evropa medıtsınasynyńda negizin qalap «Medıtsınalyq hanzada», «Sheıh-ýr-raıs» degen uly esimge ıe boldy.Onyń «Dárigerlik ǵylymnyń kanony»kitaby Evropa tilderinde birneshe ret qaıta basylyp «Medıtsınanyń Bıblııasy» atanyp ketti.Gıppokrat dáriniń 200 túrin,úndi tábıbteri 800túrin paıdalansa, Ábý Álı ıbn Sına dáýirinde dáriniń 2600-den astam túri qoldanyldy. «Medıtsına» termıniniń de«medet-sına», «Ábý Álı ıbn Sına medet bergen»-dep Avıtsenannyń esimimen baılanystyrylýyda kezdeısoq emes.
Damask ǵalymy Alaaddın Ibnýn Nafıs(1210-1288j) álemde birinshi bolyp kishi kan aınalý sheńberin jáne júrektiń tórt kameraly ekenin jazdy. Onyń ashqan jańalyǵyn Evropalyqtar 300jyldan astam ýaqyttan keıin qaıtalady.
Kaır ǵalymy Ammır ıbn Alı al-Maýsılı X ǵasyrdyń ózinde oftalmalogııa salasynda iri tabysqa jetip, kózge operatsııa jasap «Ammır operatsııasy» degen uǵym qaldyrsa , Andalýsııalyq (Ispanııa) dáriger ıbn Rýshd (lat.Averroes1126-1198j) oftalmalogııamen qatar,ıslam quqyǵy, matematıka salasynda iri tabystarǵa jetti.
Islam ǵalymdary Razı VIII-IX ǵasyrdyń ózinde (864-925j) qyzylsha,qyzba aýrýlaryna anyqtama berse,Ibragım Djessar X ǵasyrda alapes aýrýynyń taralý joldaryn anyqtap,emdeý joldaryn usyndy.Al,Ibn Hatıb (1313-1374j) tyrysqaq aýrýynyń juqpaly ekendigin dáleldedi.
Fateh Sultan Mehmet (1389-1459j) mıkrobtardyń bolatynyn jazsa,al Kombýr Vesım atty ǵalym (1761jyly qaıtys bolǵan) týberkýlez aýrýynyń mıkrobyn anyqtady.Nemis ǵalymy Robert Koh bul indettiń qozdyrǵyshyn 1882 jyly ǵana anyqtaýǵa qol jetkizdi.
Musylman ǵalymdary medıtsına ǵylymynyń ǵana emes algebra, geogrofııa jáne hımııa ǵylymdarynda negizin alǵashqy bolyp qalady. Algebranyń – «al jabr» geografııanyń- «jaǵrapııa»,hımııanyń – «al hımııa» tárizdi musylman sózderinen órbigeni sózimizdiń dáleli ispettes.
Algebranyń negizin Al-Horezmı (780-850 j.) VII-VIII ǵasyrlarda qalady. Ol algebra páni boıynsha eń alǵash jazylǵan «Al-Djabr ýa-l-Mýkabıle» kitabynyń avtory «Al-Djabr» sózi batys ǵalymdarynyń aıtýyna qaraı ózgeristerge ushyrap «Algebra» bolyp ketti. Onyń bul kitabynda geometrııalyq teńdeýler men trıgonometrııalyq tablıtsalarda oryn alady.
Ábý Raıhan ál-Bırýnı (973-1048j. Qaraqalpastan,Bırýnı qalasy). Orta Azııalyq Entsıklopedıst ǵalym. Negizgi eńbekteri ǵylymnyń matematıka, astronomııa, fızıka, geologııa jáne t.b. salalaryn qamtıdy.Ol dúnıeniń gelıotsentrlik júıesin Kopernıkten 500 jyl buryn, al denelerdiń jerge qaraı tartylýyn Galıleı men Nıýtonnan 600 jyl buryn boljaǵan.
Musylman ǵalymdarynyń ishinde Bettanı (858-929j) degen ǵalym trıgonometrııanyń negizin qalasa, Abýl- Vafa (940-998j) degen ǵalym trıgonometrııaǵa tangens, kotangens,kosekans degen termınderdi engizdi.
Sonymen birge I.Nıýton (1642-1727j) ashty degen bınom formýlasyn algebraǵa alǵash engizgende musylman ǵalymy Omar Haııam (1040-1123j) bolatyn.Nıýtonnyń menshigine sanalyp kelgen dıfferentsıaldy esepteý tásilin odan áldeqaıda buryn Sabıt bın Gýrr qoldanǵan eken. Sonymen birge geometrııalyq algebrany da alǵash ret kópshilik oılaıtyndaı Dekart emes, Sabıt bın Gýrr qoldanypty.
Qázirgi tańda musylman ǵalymdarynyń matematıka,algebra jáne jalpy esepteý júıesindegi jańalyqtaryn moıyndaǵandyqtan jáne qoldanýǵa yńǵaılylyqtan bolar búkil Álem boıynsha jer sharynan bastap Ǵaryshtyq keńistikke deıingi aralyqta 0,1,2,3,4,5,6,7,8,9 tárizdi arab tsıfrlary qoldanylady.
Frantsýzdyń “chiffre”, nemistiń “ziffer”,aǵylshynnyń “cipher”, sonymen birge aǵylshyndar men frantsýzdardyń “zero” sózderi arabtardyń «sıfr»-«bos» degen sózinen shyqqan.
Jalpy musylman ǵalymdarynyń matematıka, algebra, geometrııa, trıgonometrııa ǵylymyna sińirgen eńbekteri týraly batystyń belgili ǵalymy prof. Jan Rısler: «Bizdiń órkendeý dáýirimizdiń matematıkadaǵy ustazdary musylmandar boldy» dese, frantsýz ǵalymy prof. E.F. Gaýte «Evropa órkenıeti algebra ǵana emes, matematıkanyń basqada salalaryda musylman ǵalymdarynyń ashqan jańalyqtarymen tolyqty» – dep zor tolǵanyspen moıyndady.
Musylman ǵalymdary geografııa ǵylymyndada tabyssyz bolǵan joq. Atap aıtar bolsaq Muhammad ıbn Abdýl-Azız ash-Sharıf al-Idrısı (1100-1165j.) álemge iri ǵalym-geograf retinde tanyldy.Ol álemniń biraz bóligin sharlaǵan jıhankez boldy.Navıgatsııalyq prıborlardy oılap taýyp, Jer sharynyń kartasyn jasady.Ibn Batýtı (1304-1369j.) barlyq kontınentter men materıkterdi aralap geografııalyq jáne tarıhı qundylyqtarǵa qol jetkizse, Evlı Chelebıdiń (1611-1682j) ǵylymı jazbalary geografııa ǵylymynyń damýyna zor úles qosty.Birneshe ǵasyr buryn Bırýnı Amerıka týraly boljam jasasa, Pırı Raıs(1465-1554j) óziniń «Kıtabı-Bahrıııa» atty eńbeginde Amerıkanyń bar ekendigine tolyq senim bildirdi. Idrısı(1100-1166j.) atty musylman ǵalymy osydan 850 jyl buryn qazirgi zamanǵy kartaǵa uqsastyǵy jaǵynan óte jaqyn keletin álemniń geografııalyq kartasyn qurastyryp shyqty.Hrıstofor Kolýmb (1446-1506j.) óziniń ǵylymı jazbalarynda Atlant muhıtynda qurlyqtardyń bar ekendigin musylman ǵalymdarynan bilgendigin baıandaǵan.
Musylmandardyń hımııa ǵylymyndaǵy tabystary týraly sóz qozǵaǵanda Djabır bın Haııandy (721-805j.) eske almaý múmkin emes. Sebebi, ol búkil Álemge «Hımııanyń Atasy» retinde tanymal boldy. Brıtan Entsıklopedııasynda ol hımııa ǵylymynyń negizin qalaýshy dep keltirilgen. Djordanonyń ony Álemdik deńgeıdegi danyshpandar qataryna qosyp qoıýy da tegin emes.Onyń atalǵan saladaǵy jetistikteri Prıstlı (1733-1804j.) jáne Lavýazena (1743-1749j) tárizdi tanymal ǵalymdarǵa qaraǵanda áldeqaıda joǵary. Ol hımııa ǵylymyna krıstaldaný, erý,qaıta aıdaý tárizdi túsinikter engizdi.
Hımııa ǵylymynyń damýyna parsy ǵalymy Abý Bakr ar-Razvıdiń de (864-925j) sińirgen eńbegi mol. Ol eń birinshi bolyp kúkirt qyshqyly men taza spırt alýǵa qol jetkizdi. Ol hımııalyq zattardy fıltrleý,dıstıllıatsııalaý, koagýlıatsııalaý joldaryn anyqtady.Alǵash ret zattardy mıneraldy, ósimdik jáne janýar tektes tárizdi toptarǵa bóldi.Musylman ǵalymy Bashır, Evropalyq ǵalym Brantqa qaraǵanda fosfordy áldeqaıqa buryn anyqtady. Olar hımııalyq zattardan oq-dári jasap, ony zeńbirik arqyly qoldaný joldaryn usyndy. Alǵashqy pnevmatıkalyq zeńbirekti de Fateh Sultan Mehmet 1432- 1481 oılap tapty.
Keltirilgen ǵylym salalarynan basqa musylman ǵalymdary anatomııa, bıologııa, as-tronomııa, fızıka, trıgonometrııa, arhıtektýra, fılosofııa jáne basqada ǵylym salalarynda zor tabystarǵa jetip, Batys ǵalymdaryn áldeqaıda artta qaldyrdy.
Batyrbek AITJANOV
