ISLAM ÁLEMINDEGI MEDRESEGE DEIINGI OQÝ ORYNDARY

Islam áleminde medreselerden buryn da oqý oryndary bolǵan. Biraq oqý-aǵartý isi belgili bir mekemelerde emes, meshit, kitap dúkeninde, ádebı oryndarda júrgiziletin. Sondyqtan medresege deıingi oqý oryndaryna toqtalǵanda bulardy attap ketý múmkin emes.

1. Kýttab

Kýttab eki túrli bolǵan. Qazirgi kezdegi bastaýysh mektep deýge bolatyn kýttab oqý-jazý úıretetin oryn maǵynasyna keledi. Bul kóbine muǵalimderdiń úıinde bolatyn. Kýttabtyń bul túri Islamnan buryn da bar edi^[1]. Kýttabtyń basqa bir túrinde Quran jáne negizgi dinı maǵlumattar oqytylatyn. Keıbir ǵalymdar bul ekeýin bir-birimen shatastyrady. Bulardyń biri Fılıp Hıttı bylaı deıdi: «Kýttabtardyń baǵdarlamasynyń negizi Quran edi. Shákirtter oqyp úırený úshin Quran oqıtyn, jazýǵa jattyǵý úshin mátinderdi Qurannan alatyn. Grammatıka, hadıster men paıǵambarlar qıssasyn oqıtyn»^[2]. Islamnyń alǵashqy kezeńindegi muǵalimderdiń kópshiligi musylman bolmaǵanyn eskersek, onyń bul sózimen kelise almaımyz. Óıtkeni musylman emesterdiń Qurandy, Paıǵambarymyzdyń (s.a.s.) hadısterin úıretýi múmkin emes. Musylmandardyń ishinen oqý-jazý biletinderin budan da qurmetti bir mindet kútip turǵan. Ol – ýahıdi qaǵazǵa túsirý edi.

2. Quran jáne Islam negizderi oqytylatyn kýttab

Batys ǵalymdary kýttabtyń bul túrin Islamnyń alǵashqy kezeńinde de bar deıdi. Alaıda olardyń aıtyp jatqandary alǵashqy kýttabtar. Islamnyń alǵashqy kezeńderinde balalar dinı maǵlumattardy Alı ıbn Ábý Talıb, Abdýllah ıbn Abbastyń (r.a.) suhbattaryna qatysý arqyly alatyn nemese ózderiniń ata-analary úıretetin. Áýelde balalar meshittiń tazalyǵy men tynyshtyǵyn buzady dep, olardyń meshitke kirip, sabaq alýyn durys kórmegen. Osy sebepten hıjrettiń 483-jyly, mıladı 1090-jyly balalardyń meshitke kirip sabaq alýyna tyıym salynǵan pátýa shyqty^[3]. Buǵan qaramastan kýttabtardyń meshitte de jáne óz aldyna bólek te bolǵanyn kóremiz. Meshit pen kýttab arasyndaǵy baılanysty Imam Shafı bylaı dep ataıdy: «Sheshem meni áýeli kýttabqa jiberdi. Quran úırengen soń ol jerden jamıge kirdim»^[4]. Islam áleminde kýttabtardyń keń taraǵany sonshalyq, ár aýylda bir-birden, keıbirinde birneshe kýttab bolǵan.

3. Meshit

Islam oqý-aǵartý tarıhynan sóz qozǵaǵanymyzda mádenıetiniń damýynda mańyzdy róli bar meshitterdi aıtpaı kete almaımyz. Meshitterdiń salynýyna baılanysty eki túrli kózqaras bar. Birinshi kózqarastaǵylar kórshi halyqtardyń sınagok, shirkeý sııaqty qulshylyq oryndaryn kórip, solarǵa elikteı otyryp salynǵanyn aıtady. Ekinshisi, ári shyndyqqa jaqynyraǵy, qasıetti Qaǵbaǵa qaraı otyryp salynǵany jaıyndaǵy kózqaras («Álı Imran» súresi, 96).

Musylmandar ózderine baǵynǵan jerlerine meshit salý úlken úrdiske aınaldy. Meshit salý arqyly bul ólkeniń Islam memleketine qosylǵany jarııalanatyn^[5]. Ýaqyt óte meshitter kóbeıe tústi. Bul, ásirese ákimshilik ortalyqtarda aıqyn kórinedi. Iaǵqýbı (ólimi, 292/905) hıjrı III, mıladı IH ǵ. Baǵdatta 30000 meshit bolǵanyn jáne bulardy bir-birlep sanaǵanyn jazyp qaldyrǵan^[6].

Meshitterde sol ýaqyttaǵy barlyq ǵylymdar oqytylatyn. Quran, hadıs, fıqh, kálam sııaqty dinı ilimdermen birge tarıh, fılosofııa, medıtsına, astronomııa oqytyldy. Hıjrı 360, mıladı 970-jyly Mysyrda Jaýhar ás-Sıjıllı saldyrǵan ál-Ázhar meshiti 378/988 jyldan bastap ǵylymı zertteý ortalyǵyna aınalady. Bul qazir de Islam álemindegi ataqty ýnıversıtetterdiń biri. Sýıýtı Kaırdegi Ibn Týlýn meshitinde sol kezdegi belgili ǵylymdardyń barlyǵy oqytylǵanyn, Abdýllatıf ál-Baǵdadı, ál-Ázhar meshitinde ár kúni tús ýaqytynda medıtsına oqytylǵanyn aıtady^[7]. Mádınadaǵy haziret Paıǵambar meshitindegi Sýffa shyn máninde Islamdaǵy alǵashqy ýnıversıtet boldy. Ýaqyt óte onda shákirtter syımaı qalady. Paıǵambarymyz (s.a.s.) bunyń aldyn alý úshin Mádınanyń ár jerinde daıyndyq nemese bastaýysh mektep bolyp sanalatyn birneshe mektep ashady. Hıjrettiń ekinshi jyly Mahrama ıbn Náýfaldyń úıinde Darýl-qýrra atalǵan Quran mektebi ashylǵan.

Islam álemindegi qýatty memleketterdiń biri bolǵan Osman memleketterin qarastyratyn bolsaq, bul kezde de meshitter ákimshilik ortalyq, ımamdardyń májilisi qyzmetin atqaratyn edi. Halyqtyń jınalyp qulshylyq qylatyn, memleket isterin talqylaıtyn jeri bolǵandyqtan úlken mańyzy bar edi. Meshittiń janynda onyń ajyramas bir bóligi medrese, kitaphana, ashana jáne basqa da qurylystar birge salynyp, óz aldyna úlken bir kompleksti quraıtyn. Jaqyn jerlerge namaz ýaqytyn kútý úshin ashanalar salynyp, olar kúni búginge deıin jetken. Buǵan baılanysty Osman Nýrı Ergın bylaı deıdi: «Stambýlda ashanalardyń kóptep salynýy meshittiń kóbeıýine baılanysty. Namaz ýaqytynan buryn meshitke kelgender, eki namaz arasyndaǵy ýaqytty ótkizý úshin ár meshittiń janynda otyratyn oryn ashylǵan. H/HVI ǵǵ. Iemennen kofe ákelinip, bul jerlerde kofe ishý ádetke aınalǵandyqtan kofehana dep atalǵan. Kafelerde namaz ýaqytyna deıin halyqtyń kóńilin aýlaý úshin, ásirese aqsham men quptan namazy arasynda Hamzanama, Battal-Ǵazı sııaqty halyq kitaptary oqylatyn».

4. Ǵulamalardyń úıleri

Islamda oqý-aǵartý isiniń damýynda úlken orny bar mekemelerdiń biri – ǵulamalardyń úıleri. Ásirese meshit salynbaı turyp, dárister negizinen úılerde júrgizildi. Bul meshit salynǵannan keıin de jalǵasty. Mysalǵa aıtatyn bolsaq, Allah elshisi (s.a.s.) sahabalarǵa Árqam ıbn Ábýl Árqamnyń úıinde jańa túsken aıattardy jáne din negizderin úıretken. Keıin Paıǵambarymyzdyń (s.a.s.) úıine, meshitter salynǵan soń meshitke kóshirildi. Dárister bir jaǵynan aýrýhana, kerýensaraı sııaqty jerlerde de júrgizildi. Sonda da kóptegen ǵalymdardyń úıinde oqý-aǵartý isi jalǵasa bergen. Ibn Sına keshke shákirtterine óz shyǵarmalary ál-Qanýn men ásh-Shıfany oqıtyn^[8]. Shákirtter men ǵalymdarǵa toly úılerdiń biri Imam Ǵazalıdiń úıi edi^[9]. Qysqasha aıtqanda medreseler kóbeıip keńinen jaıylǵanǵa deıin ǵylym men mádenıettiń damýynda ǵulamalardyń úıleri úlken ról atqarǵan.

5. Saraılar

Islam áleminde oqý baǵdarlamasy shákirttiń bolashaǵyna, keleshekte qoǵamda alatyn ornyna baılanysty bolýy kerek ekendigi alǵashqy ǵasyrlardan-aq belgili edi. Iaǵnı, bolashaqta memlekettik qyzmet alatyndar erekshe tárbıe kórýi kerek edi. Osyǵan baılanysty halıfa men joǵary dárejeli adamdardyń saraılarynda erekshe oqý baǵdarlamasy bar edi. Bul baǵdarlamany áke ózi taǵaıyndaıtyn jáne zamanyna qaraı ózgertip otyratyn. Shákirtterdi ári oqytyp, ári ádeptilikke úıretetin bolǵandyqtan saraılarda sabaq beretin muǵalimderdi «mýáddıb» dep ataıtyn.

6. Kitap dúkenderi

Islam mádenıeti damyǵan saıyn mańyzdy ortalyqtarda kitap dúkenderiniń kóbeıgenin kóremiz. Bul dúkenderdiń ıeleri tek qana saýda jasap, aqsha tabýdy kózdegen adamdar emes, zamanyna qaraı joǵary bilim alǵan, mádenıetti adamdar edi. Olar óz dúkenderin ǵulamalar men shákirtterdiń jınalyp, tartysatyn, ilim úırenetin ordasyna aınaldyrdy. Nadandyq dáýirindegi Ýkkaz, Majanna, Zýl Májaz sııaqty jármeńke-bazarlary men Islam álemindegi kitap dúkenderi arasynda bir uqsastyq bar. Nadandyq zamanynda arabtar bul jármeńkelerge saýda jasaý úshin keletin. Biraq ádebıetke degen qushtarlyqtaryn kórsetý úshin osy jármeńkelerdi paıdalanatyn. Aqyndar óleń oqyp, sheshender sóz jarystyratyn, ártúrli tartystar oryn alyp jatatyn. Kitap dúkenderi de osy jaǵynan bul jármeńkelerge uqsaıdy. Bul dúkender saýda jasaý úshin ashylsa da, ýaqyt óte mádenıetke, ádebıetke qushtar adamdar bul jerdi mádenı ortalyqqa aınaldyrdy. Olar úshin ǵylymı izdenis ornyna aınaldy. Dúken ıeleri de kitaptardy kóbeıtip, halyqqa qyzmet etetin, buny ózderine borysh sanaıtyn. Ǵylymı jumystar tek kitap dúkenderinde ǵana emes, basqa da saýda-sattyq oryndarynda bolǵan. Buǵan Ábýl-Atahııanyń ydys-aıaq satatyn dúkenin mysal keltirýge bolady. Kitap dúkenderi Abbası halıfatynyń qurylýy kezinde paıda bolyp, keıin Islam álemine taraǵan. Mámýn dáýirinde ǵylymı klýbtar salynyp, Mýtaýakkıl men Mýǵtazıd zamanynda bul klýbtarda ǵalymdar jınalyp, fılosofııalyq máselelerdi talqylaıtyn. Andýlýsııa II Hakamnyń saldyrǵan kitaphanasyndaǵy katalogtyń ózi 44 tom edi^[10].

7. Ádebıet salondary

Bundaı salondar Islam áleminde alǵashqy halıfalar zamanynan beri bar. Abbasıtter dáýirinde keń jaıyla bastady. Halıfa din jáne dúnıe isterin rettep, jolǵa qoıatyn adam bolǵandyqtan, ol ári ámirshi, ári rýhanı jol kórsetýshi edi. Sondyqtan olarǵa qoıylar eń mańyzdy talap ıjtıhad (ǵalymnyń aıat pen hadıske súıenip úkim shyǵarýy) ete alatyndaı dárejede bolýy edi. Eń alǵashqy tórt halıfadan ártúrli jıyndarda dinı jáne basqa taqyryptarda suraqtar suralatyn. Olar jaýap bere almasa, basqa sahabalardan suraýdan tartynbaıtyn. Jıynǵa qatysýshylar qarapaıym tósenishke nemese jerge otyratyn, qalaǵan adam qatysa alatyn jáne kez-kelgen ýaqytta shyǵyp kete alatyn. Qatysýshylar halıfany atymen nemese «musylmandar ámirshisi» dep ataıtyn. Bul halıfalar jıyndary men ádebı zaldar, mádenı damý jolynda qyzmet etti.

Keıin ádebı zaldar musylmandardyń qol astyna kirgen basqa halyqtardyń mádenıetiniń yqpalynda qaldy. Bul zaldar óte joǵary dárejede daıyndalyp, belgili adamdar ǵana qatysa alatyn. Qatysatyn adamdar belgili ýaqytta kelip, halıfa taǵaıyndaǵan erejelerge sáıkes oryndaryn alatyn. Masǵýdıdiń aıtýynsha, ádebı zaldar saraılarmen birge paıda bolǵan. Muǵaýııa (41-60/661-680) saraıynda zamanynyń myqty ǵalymdaryn jınap, arab tarıhy, soǵystar men basqa memeleketterdiń bıleýshileri men ákimshilikteri jaıynda tartysatyn. Bul dástúrdi basqa da Ýmaýııa halıfalary jalǵastyrdy. Abdýlmalık ıbn Marýan da (65-86/685-705) ásirese aqyndardy shaqyryp, májilis jasaǵan. Buny Abbası halıfasy Ábý Jaǵfar ál-Mansýr da jalǵastyrǵan. Abbasıtter dáýirinde bundaı májilister tek halıfanyń ǵana emes, ýázirlerdiń de saraıynda uıymdastyrylǵan. Bul, sol dáýirdiń mádenıetin kórsetetin. Halıfa Harýn Rashıd (170-193/786-809) dáýiri bul turǵyda nazar aýdarýǵa turarlyq. Ózi de jaqsy tárbıe kórgen halıfanyń májilisinde dinı tartystar, ádebıet, poEzııa jarystary bolatyn. Harýn Rashıdtiń májilisine qatysqandardyń birqataryn atap ótetin bolsaq,  aqyndar – Ábý Nýas, Múslım ıbn Ýálıd, Abbas ıbn Ahnaf, kúıshi Mýsýldyq Ibrahım men balasy Ysqaq, ádebıetshi Ábý Ýbaıda, ataqty sheshen ıbn Sámmák, tarıhshy ál-Ýaqıdı jáne tanymal dintanýshy Ábý Iýsýf (ólgen jyly mıladı 182/799, hıjrı 33 jyly)^[11].

Islam áleminde táýelsiz jáne jartylaı táýelsiz kishi memleketter paıda bolǵan kezde, bulardyń ámirshileri de óner-bilimdi damytý úshin osy dástúrdi jalǵastyrdy. Olardyń saraılary sol zamandaǵy mádenıet oshaǵyna aınaldy. Tipti bul saraılardy qazirgi ýnıversıtet, ınstıtýttarmen salystyrýǵa bolady. Mysaly Sáıfýd-Dáýlá Hamadanıdiń (916-987) Haleptegi saraıynda arab ádebıeti az ýaqytta óziniń shyrqaý shegine jetti. Sáıfýd-Dáýlániń ǵylym men ádebıet adamdaryna kórsetken qurmeti, jomarttyǵy sol ýaqyttaǵy kóptegen ǵalymdardyń onyń saraıyna jınalýyna sebep boldy. Ataqty fılosof ál-Farabı (870-950) óz shyǵarmalaryn osy saraıda jazǵan. Mundaı saraılardyń taǵy biri Mahmýd Ǵaznaýıdiń (997-1030) saraıy. Munda tarıhshy Ýtbı, Bırýnı, aqyn Fırdaýsı sııaqty ataqty ǵalymdardy atap ótsek, bul saraı jaıynda málimet alýymyz jetkilikti bolatyn shyǵar^[12].

Seljúkter zamanynda da bul dástúr óz jalǵasyn tapty. Tipti ataqty Imam Ǵazalı Seljúk ýáziri Nızamýlmúliktiń (ól. 495/1092) quzyrynda bir tartysta jeńip shyqqannan keıin, Baǵdattaǵy Nızamııa medresesine mýdarrıs bolyp taǵaıyndalǵan.

Saraıdaǵy ǵylymı suhbat jáne tartystar Osman memleketinde «Hýzýr dáristeri» dep atalǵan. Hýzýr dáristeri ramazan aıynyń alǵashqy kúni bastalyp, padıshahtyń quzyrynda «mýkarrır» dep atalǵan, sol dáýirdegi ataqty ǵalymdar ótkizetin, kóbine segiz sabaqtan turatyn bolǵan. Hýzýr dáristeri «mýhatab» dep atalǵan, 7-15 shaqty ǵalymdardan turatyn top qatysatyn. Ramazan aıyna tán bul ádet padıshah, shahzada jáne basqa da memleket qaıratkerleriniń dinı ǵylymdarda kóptegen nárseler úırenýine sebep boldy. Bul sabaqtarda Quran kárimnen aıattar oqylyp, mýkarrır ony tápsirleıtin. Keıin muhataptardyń (qarsylas) qarsylyqtary men suraqtaryna jaýap beretin. Osylaısha ǵylymı pikirtalasqa jol ashylatyn. Mýkarrırler Sheıhýl Islamnan ǵana saılanatyn. Mýkarrır nemese muhatap bolý úshin belgili bir sharttar qoıylǵan edi. Shartqa saı bolmaǵandar saılana almaıtyn.

8. Shól

Bilim alý, ásirese, arabsha sheshen sóıleý nadandyq zamanynda da óte mańyzdy edi. Paıǵambarymyz da osy maqsatta sút anaǵa (Halıma) berilgen^[13]. Búkil qaýym jańa týǵan balalaryn arab ádebı tilin úırenýi jáne Mekkeniń qolaısyz aýa-raıynan qutylýy úshin jasaıtyn ejelden kele jatqan ádet edi. Bul ádet keıde úlkeıgennen keıin de qoldanylatyn. Ásirese, aqyn, sheshen bolǵysy keletinder bul joldy jıi-jıi qoldanatyn. Mundaı dárejege tek qana ádebı tildi bilý arqyly jetetin. Al bul tek qana shólde bolyp, til úırený arqyly múmkin bolatyn. Baılar men múmkinshiligi barlar bul joldy qoldanatyn.

Ýmaýııa halıfalary kezinde belgili bir oqý-aǵartý júıesi joq edi. Olar úshin Sham shóli medrese edi. Balalary sol jerde arab tilin, poEzııany úırenetin. Muǵaýııa osy maqsatta uly Iazıdti shólge jibergen. Shólde mazasy bolmaıdy dep, Ýálıd ıbn Abdýlmálık shólge jiberilmegen. Sondyqtan da arab tilin, onyń erejelerin jaqsy bilmeıtin, sóılegende óreskel qatelikter jiberetin. Ákesi Abdýlmálık ıbn Marýan: «Ýálıdti jaqsy kórgendigimizden shólge jibermeýimiz bizge qymbatqa tústi» degen eken^[14].

Ásirese, haziret Omar zamanynan bastap arabtardyń musylman bolǵan basqa ulttarmen qarym-qatynasy kúsheıedi. Kóptegen basqa ulttar musylmandyqty qabyldap, Islam memleketiniń túkpir-túkpirin emin-erkin aralap, qalaǵan jerlerine oranalasty. Osy sebepten kóptegen qalalardyń, ásirese Mádına, Sham jáne Baǵdat sııaqty mańyzdy qalalarda ártúrli tilder aralasqan qoıyrtpaq til paıda boldy. Kýfa, Basra sııaqty qalalarda musylmandyqty qabyldaǵan Irandyqtar da ómir súretin. Onyń ústine jyl saıyn ártúrli ulttan myńdaǵan qajy Qaǵba jáne basqa da qasıetti jerlerge zııaratqa keletin. Osynyń barlyǵy ártúrli til aralasqan shala, býdan arab tiliniń paıda bolýyna sebep boldy. Budan qutylý jáne arabsha sóıleýdi úırený úshin shólge barýdan basqa shara qalmady. Abbası halıfasy Muǵtasym jáne Imam Shafıdiń til úırený úshin shólge barǵany rıýaıat etiledi.

Baqytjan ÓTKELBAEV