ISLAM ÁLEMINDE MEDRESELER
Oqý-aǵartý oryndary qulshylyq oryndarynyń qasynda ornalasqan. Arnaıy oqý-aǵartý oryndary joq edi. Bul jerde oqýdyń maqsaty bastapqyda dinı oqý bolyp, keıin barlyq ǵylymdardy qamtyǵan. Qulshylyqpen aınalysyp, halyqty dinge shaqyratyn adamdar tárbıeleý maqsatynda birneshe mekemeler ashyldy. Mundaı qulshylyq oryndary medreseler men joǵary oqý oryndarynyń alǵashqy formasy bolyp tabyldy. Árıne erterekte Shýmerlerde (b.E.d. 5-4 myńjyldyqta) qulshylyq oryndarynyń janynda mektepter bolǵandyǵy, onda din adamdary sabaq bergendigi belgili. Degenmende Islam dinimen adamzat tarıhynda mádenıet pen órkendeý, oqý-aǵartý jańadan qarqyn aldy.
Islam kelgennen bastap halyqtyń dinı oqýǵa yqylasy kúsheıip, oqý-aǵartý ornyna aınalǵan meshitterde dáris alqalarynyń kóbeıgeni sonshalyq, halyq meshitke syımaýǵa aınaldy. Bir meshitte birneshe alqa qurylyp, bul alqada sabaq bergen muǵalimder men suraq qoıǵan shákirtterdiń daýsy meshittiń tynyshtyǵyn buzyp, namaz oqýǵa kelgenderdiń mazasyn aldy. Sonymen birge osy ýaqytta kálam, mýnazara sııaqty ilimder paıda bolyp, bul ilimder tartyssyz ótpeıtin. Bul jaǵdaı meshitterdi qulshylyq jáne oqý orny retinde birdeı qoldaný múmkin emestigin kórsetti. Sondyqtan 378/988-jyldan bastap Kaırdegi ál-Ázhar meshiti tek qana dáriske arnaldy, bul jerde juma namazy ǵana oqylatyn. Alaıda bul da bir nátıje bermedi. Óıtkeni meshittiń salynýynyń negizgi maqsaty qulshylyq etý úshin edi. Osy sebepterge baılanysty Islamnyń alǵashqy ýaqyttarynda oqý orny qyzmetin atqarǵan meshitter keıinnen bul saladaǵy suranystarǵa jaýap bere almaǵandyqtan, janynan medreseler ashyldy. Eger medrese meshitten uzaq bolsa, onda medreseniń janyna meshit salynatyn. Bul medreselerdiń salynýyn, damý satysyn negizge ala otyryp, Osman memleketine deıingi medreseler jáne Osman memleketiniń dáýiri medreseleri dep eki bólimge bólemiz.
Osman memleketine deıingi medreseler:
Oqý-aǵartý úshin meshitten tys óz aldyna salynǵan alǵashqy qurylys Abbası halıfasy Mámýn (813-833) kezinde Baǵdatta salynǵan Báıtýl-Hıkma[1]. Báıtýl-Hıkmada ýlýmýd-dahıla, (arabtarǵa keıinnen kelgen ǵylymdarǵa berilgen jalpy ataý) praktıkalyq jáne teorııalyq ǵylymdar oqytylyp, aýdarmalar jasalatyn. Munda oqylatyn ǵylymdar men meshittegi dárister birdeı emes. Medreseler meshittegi sabaqtar oqytylatyn oryn bolǵandyqtan meshittiń mindetin ózine aldy. Meshittegi dáristerge qalaǵan adam qatysa alatyn. Árkim qalaǵan ǵylymdy oqyp, qalaǵan ǵylymdy oqytatyn. Báıtýl-Hıkmada da osylaı edi. Biraq medresedegi dárister belgili baǵdarlamamen oqytylatyn, muǵalimder men shákirtterge belgili talaptar qoıylatyn.
Báıtýl-Ilım, Báıtýl-Hıkma sııaqty qurylystar oqý-aǵartý mekemeleri retinde medreselerdiń qurylýyna negiz bolǵan. Keıbir ǵalymdar Báıtýl-Hıkmany alǵashqy medrese dep sanaıdy. Abbasıtter kezinde medrese termıni qoldanylmaǵan. Bul termın alǵash IH ǵasyrda qoldanyla bastap, resmı túrde memelekettik mekeme retinde Qarahandyqtar zamanynda qolǵa alynǵan. Munymen qosa Islam tarıhshylary bir aýyzdan alǵash medrese ashqan Seljúk ýáziri Nızamýlmúlk ekenin aıtsa da, odan buryn Nıshabýrda Báıhaqııa medresesi ashylǵan. Mahmýd Ǵaznaýı de Ǵaznada Nızamýlmúlkten buryn medrese saldyrǵan[2]. Belgili eń alǵashqy medrese 349/960 jyly Nıshabýrda Ábýl Ýálıd Hasan ıbn Muhammed ál-Ýmaýı saldyrǵan medrese ekenin aıta alamyz. Medreselerdiń alǵash qurýshysy retinde Nızamýlmúlktiń atalý sebebine kelsek, onyń qurǵany belgili baǵdarlamamen úzilissiz jumys isteıtin, memlekettiń túkpir-túkpirine taraǵan oqytý júıesi. Sodan bastap, medreselerdiń jańa dáýiri bastaldy. Nızamýlmúlkten burynda medrese termıniniń qoldanylýyna keletin bolsaq, olar beıresmı oqý oryndary edi. Buǵan qaramastan Islam tarıhshylary medreselerdiń qurylý tarıhyn naqty aıta almaıdy.
Medreseler kóbine bir synyp jáne jan-jaǵynda shákirtterdiń jataqhanasynan turatyn. Ashylǵan ýaqytynan bastap qorlar arqyly basqarylǵandyqtan, oqý ǵımarattary janynda qordyń aqshalaı jaǵdaıyna qaraı kópshilik tamaqtanatyn ashana, kitaphana, monsha sııaqty qurylystar da salynatyn.
- Beıresmı medreseler
Bular jalpy kópshilikke ashyq edi. Qalaǵan adam oqyp, qalaǵan adam oqytatyn.
- Resmı medreseler
Buǵan Nızamýlmúlk saldyrǵan Nızamııa medreseleri jatady. Bular Islam ólkesinde óner-ǵylymdy damytý, musylmandardyń mádenı jáne rýhanı suranysyn óteý jolynda jumys istedi. Biraq bulardan basqa derbes medreselerde de oqý-aǵartý isi júrgizilgen. Resmı medreseler dep belgili baǵdarlamamen oqytylatyn, bitirýshilerge memlekettik qyzmet beriletin medreseler aıtylady. Bulardan basqalary jalpy bilim beretin medreseler.
Medreseler ashylmaı turyp ta Ibn Saǵd, Imam Málık, Ábý Hanıfa sııaqty ataqty ǵalymdar shyqqan. Bul, resmı oqý-aǵartý oryndary qurylmaı turyp ta ǵylymı izdenisterdiń bolǵanyn kórsetedi. Medrseler de meshitter sııaqty Islam álemine tez jaıyldy. Abbasıtter dáýirinde tek qana Sham tóńireginde 300 medrese bolǵan. Bulardyń ishinde 631/1234-jyly Halıfa ál-Mýstansır saldyrǵan tórt mázhab úshin ashylǵan ál-Mýstansırııa medresesi sol dáýirdegi eń ataqty oqý orny edi. Ár mázhabqa bir mýdarrıs, 4 mýıd, 75 shákirt, bir-bir hadıs muǵalimi jáne eki-ekiden Quran muǵalimi, buǵan qosa bir dáriger jáne medıtsınamen aınalysatyn on musylman shákirt, medreseniń janynda bir kitaphana, aýrýhana, ashana, monshasy bar bolatyn.
ÓTKELBAEV Baqytjan
