II DÚNIEJÚZILIK SOǴYSTAǴY DINBASYLARDYŃ EŃBEGI
Kommýnıstik ıdeologııanyń teorııalyq qaınar-kózderinde halyqtyń dindi ustanyp-ustanbaýyna bostandyq berilgenimen, tarıh sahnasynda alǵash kommýnıstik sıpattaǵy joǵary saıası uıym bolyp qurylǵan KSRO memleketi óziniń jetpis jyldyq tarıhynda májbúrli jaǵdaı bolmasa, óz qalaýymen eshqashan dinge bostandyq bergen emes.
Keńes úkimeti ornaǵan alǵashqy jyldary kommýnızm ıdeologııasynyń saltanat qurýyna dinı qundylyqtar kedergi keltiredi dep túsingen Stalın dinı uıymdarǵa qysym jasap, din qaıratkerlerin qatań jazaǵa tartqan. Júzdegen meshit-medreseler jabylyp, myńdaǵan din qyzmetkerleri ıtjekkenge aıdaldy. Keńes úkimetine qarsy turyp, kóterilis jasaǵan dinı kósemder atyldy, myryshqa túıreldi. El ishinde dinı rásimderdi atqarýǵa qatań tıym salyndy. Tipti, dinı janrda jazylǵan eńbekter de zilmáýyr zamannyń tezine ushyrady.
II Dúnıejúzilik soǵys qarsańyndaǵy keralań shaqta Keńes úkimeti dinge degen qatań saıasatyn ózgerte bastady. Oǵan sol kezdegi halyqaralyq geosaıası ahýal áser etti. Fashıstik Germanııa men kommýnıstik Keńes úkimeti 1939 jyly Shyǵys Eýropany bóliske salý týraly kelisim jasady. Stalın men Gıtler qol qoıǵan bul kelisimshartta Keńestik bılik Baltyq boıyndaǵy 20 mıllıon hrıstıan dinin ustanatyn halyqty óz quramyna ala otyryp, olardyń dinı erkindigine qol suqpaýy tıis edi. Keńes úkimeti Shyǵys Eýropadaǵy múddesi úshin Germanııanyń talabyn oryndaýǵa májbúr boldy. Osylaısha, kommýnıstik júıeniń burynǵy dinge degen qatań saıasatynyń tońy jibip, az da bolsa ózgeriske ushyrady.
Dinı saıasattyń ózgerýine áser etken faktorlar
Germanııa sertten taıyp, 1941 jyly 22 maýsymda Keńes aýmaǵyna basyp kirgen tusta, Stalın dinı erkindik shegin tipten ulǵaıta tústi. Dinge degen jylymyqtyń ornaýynyń birneshe sebepteri bar edi.
Birinshiden, Keńes bıligi jahan soǵysynda «bári de maıdan úshin, bári de jeńis úshin» dep qansha urandatsa da, halyqtyń jeńiske degen jigerin janyp, rýhyn oıata almady. Keńes úkimeti basymdyq bergen markstik-lenındik ilimdi halyq tolyq qabyldaǵan joq. Kommýınıstik ıdeologııany áspettegen otandy, týdy, eltańbany, ánurandy halyqtyń basym bóligi jan-júregimen qurmettegen joq. Óıtkeni, Keńes úkimeti qurylǵan kúnnen ulttardy óziniń tarıhynan, dástúrli mádenıetinen, tól seniminen ajyratýǵa tyrysty. Halyq qadirlegen aǵartýshylar men zııalylar qyzyl bılik tarapynan teperish kórip keldi. Mıllıondaǵan jazyqsyz jandardyń óliginiń ústine qurylǵan kommýnýıstik úkimettiń urandary halyqty selt etkize almady.
Ekinshiden, Gıtler musylman halyqtaryn baýrap alý úshin Ierýsalım mýftıi Amın ál-Hýseınımen 1941 jyly kezdesip, ózin buqaralyq aqparat quraldarynda «Máhdı» dep jarııalady. Sondaı-aq, jaýlap alǵan halyqtarǵa dinı senim bostandyǵyn beretinin aıtty. Tipti, basyp alǵan jerlerde buryn jabylyp qalǵan shirkeýler men meshitterdi asha bastady. Muny kórgen dindarlar alǵashqyda fashısterdi shynynda da qutqarýshylar dep qabyldady. Tarazy basynyń olarǵa qaraı aýa bastaýy Máskeýdi qatty sastyrdy.
Úshinshiden, AQSh jáne Eýropadaǵy odaqtas elder Germanııaǵa qarsy kúsh biriktirýde Stalınge Keńes úkimetinde ómir súrip jatqan halyqtardyń dinı senim bostandyǵynyń saqtalýyn shart etip qoıdy. Jergilikti halyq ta dinı erkindikti talap etetin. Syrtqy jáne ishki qysymǵa qarsy tura almaǵan Keńes bıligi óziniń din saıasatyn ózgertýge májbúr boldy. Stalın qıyn-qystaý sátte odaqtastardyń talabyn oryndaı otyryp, qalaı bolǵanda da fashıstik Germanııany jeńip shyǵýǵa múddeli edi.
Tórtinshiden, alǵashqyda ásker qataryna shaqyrylǵan jaýyngerler qan maıdanda shyn yntasymen soǵysýǵa selqostyq tanytty. Markstik-lenındik ilim, kommýnıstik ıdeologııa olardyń jaýyngerlik rýhyn kótere almady. Stalınge soǵysta jeńiske jetý úshin tolarsaǵynan qan keship júrip soǵysatyn sheıttik rýhtaǵy jaýyngerler asa qajet edi. Ondaı rýhtaǵy jaýyngerlerdi shyǵarý úshin surapyl soǵysta erlikpen qaza tapsa, qarymtasyna jumaqty tartý etetin ıdeologııa kerek bolatyn. Al, ólgennen keıingi ómirge kommýnıstik ıdeologııa jaýap bere almaıtyn. Osyǵan baılanysty, soǵysta jeńip shyǵý úshin dinbasylardyń qoldaýy aýadaı qajet boldy.
Besinshiden, Keńes úkimetine jasalǵan joıqyn okýppatsııaǵa toıtarys berý úshin Stalın eń aldymen eldiń ishki birligin saqtap qalýy tıis edi. Batys Ýkraınadaǵy bandershiler qozǵalysy ár jerde paıda bolýy bek múmkin-tin. Ásirese, Keńes úkimetinen teperish kórgen dindarlar bas kóterýi yqtımal edi. Shetelderge qashqan dıssedentter Keńestik bılikke qarsy eldiń qolamtasyn úrlep, túrli proklamatsııalar men úndeýler jasaı bastady. Halyq mundaı arandatýlarǵa erip ketpes úshin Stalın qalyń buqaranyń múddesinen shyǵatyn jańa saıası sharalar qabyldaýǵa májbúr boldy. Dinge erkindik berý de osy úshin qajet boldy.
1942 jylǵy jańa dinı reformalar
Stalın Keńes úkimetindegi dinı saıasatty ózgertý barysynda sózi men isi bir-birine qaıshy kelip, senimsizdik týdyrmas úshin 1941 jyly qyrkúıekte «Qudaısyzdardyń Kúresýshiler Odaǵyn» taratty. Ateısterdiń «Bezbojnık» jýrnalyn jabýǵa qarar qabyldady. Keńes úkimetindegi dinbasylarmen jyly mámile jasaı bastady. Olarmen arnaıy kezdesýler ótkizdi. Mysaly, Stalın 1942 jyly Ýfadaǵy musylmandardyń «Ortalyq Musylmandary Dinı Basqarmasynyń» tóraǵasy, mýftı Abdrahman Rasýlovpen kezdesti. Kezdesý barysynda Abdrahman Rasýlov KSRO musylmandaryna Stalınniń keńshilik jasaýyn, ózi basqaratyn «Ortalyq Musylmandary Dinı Basqarma» qyzmetin jandandyrýǵa qoldaý bildirýin, sondaı-aq, ózge óńirlerden jańa dinı basqarmalar ashýǵa ruqsat berýin ótindi. Osylaısha, dinbasy men jezmurt basshy dinı máseleler boıynsha ózara ymyraǵa keldi.
Ásili, Keńes bıligi 1930-jyldary júrgizgen repressııa kezinde dinı uıymdardyń kópshiligin japqanymen, saıasat úshin formaldy túrde jumys jasaıtyn birdi-ekili dinı basqarmalardy qaldyrǵan bolatyn. Sonyń biri osy Ýfadaǵy musylmandardyń «Ortalyq Musylmandary Dinı Basqarmasy» edi. II Dúnıejúzilik soǵystyń alǵashqy kúnderinde «Ortalyq Musylmandary Dinı Basqarma» tóraǵasy, mýftı Abdrahman Rasýlov musylmandardy okýppantardy soǵysta jeńip shyǵýǵa duǵa jasaýǵa shaqyrdy. Syrtqy jaýlardan otandy qorǵap qalýǵa Keńes bıligin qoldaıtyn jalyndy úndeýler jasady. Ol 1942 jyly 10 maýsymda Ýfada meshit ımamdary men ǵulamalar bas qosqan quryltaı ótkizdi. Jıynnyń sońynda meshit jamaǵattaryn otandy qorǵaýǵa shaqyratyn úndeý jarııalandy. Sondaı-aq, Abdrahman Rasýlov bolshevıktik revolıýtsııanyń 25 jyldyǵyna arnap 1942 jyly qazanda Stalınge quttyqtaý telegrammasyn jiberdi. Telegramma mátininde Stalındi Islam áleminiń «qutqarýshysy» dep kórsetti.
Stalınniń dinge erkindik berý arqyly soǵysta syrtqy kúshterdiń qoldaýyna ıe bolýdy kózdegeni aıparadaı anyq edi. Ásirese, Germanııaǵa qarsy soǵysqan AQSh pen Eýropa elderiniń senimine kirip, olarmen odaqtas bolýdy oılady. Ekinshi jaǵynan 1930-jyldary Keńes úkimetiniń quramynda ómir súrgen musylmandarǵa jasaǵan genotsıdin aqtap, olardyń aldyndaǵy óziniń jaǵymsyz beınesiniń ózgerýin qalady. Sonymen qatar, dinı basqaramalar qurýǵa ruqsat berý arqyly dinı qaýymdastyqtardy memleket baqylaýynda ustaǵysy keldi.
Gensek Stalın 1942 jyldyń sońyna deıin dinbasylarmen júzdesip, olardyń muń-muqtajyn tyńdap, Keńes Odaǵyndaǵy dinı ahýaldy qaıta bir saraptan ótkizdi. Ile-shala dinı máselege jaýapty jańa organdardy qurýǵa sheshim qabyldady. Ol 1943 jyly 14 qyrkúıekte Ishki Ister Mınıstrligine baǵynyshty «Orys Pravoslav shirkeýin», 1944 jyly 19 mamyrda dinı basqarmalarǵa jaýapty Din Isteri Komıtetin qurdy. Keńes Odaǵynyń quramyndaǵy respýblıkalardan atalmysh komıtettiń ókildikterin ashty. Din isteri komıteti memleket pen din jáne partııa kóshbasshylary arasynda tolerantty qatynas ornatýǵa jáne dinı uıymdarǵa baqylaý jasaýǵa mindetteldi.
Din isteri komıtetiniń quramynda – tóraǵa, úsh orynbasar jáne árbir respýblıkada arnaıy ókili, sondaı-aq, mynadaı jeti basqarma kirdi. 1. «Pravoslav Shirkeýi Isteri Basqarmasy». 2. Islam jáne Býddızm Isteri Basqarmasy. 3. Katolık, Protestant, Armıan Shirkeýleri jáne Iýdaızm Basqarmasy. 4. Halyqaralyq Qatynastar Basqarmasy. 5. Quqyq basqarmasy, 6. Esep Basqarmasy, 7. Jalpy Basqarý Basqarmasy.
Stalınniń dinı reformasynyń negizinde Keńes Odaǵy musylmandary óz múddelerin qanaǵattandyrýǵa jańa qadamdar jasady. KSRO musylmandary 1943-1944 jyldary din isterin basqaratyn tórt táýelsiz ortalyq qurdy. Olar – «Orta Azııa jáne Qazaqstan musylmandar dinı basqarmasy» (Tashkent), «Kavkaz musylmandar dinı basqarmasy» (Baký), «Soltústik Kavkaz musylmandar dinı basqarmasy» (Býınaksk), «Eýropalyq KSRO jáne Sibir musylmandar dinı basqarmasy» (Ýfa) edi. Atalǵan dinı basqarmalar Keńes bıligimen jasalǵan spekýlıatıvti kelisimniń negizinde soǵysta Germanııany jeńip shyǵýǵa propagandalar júrgizdi. Halyqtan jylý jınap, maıdanǵa kıim-keshek, azyq-túlik jiberdi. Durysy osylaı etýge mindetteldi.
Dinı erkindiktiń qaıtadan tarylýy
Keńestik bıliktiń 1944 jyly fashısterdi jeńetinine anyq kózderi jetti. Maıdan dalasynan fıýrer áskeri keri shegine bastaǵanda, Máskeý dereý dinı kúshterge degen kiriptarlyqtan qutylǵysy keldi. Stalın 1944 jyly ǵylymı ateızm propagandasyn jandandyrýǵa sheshim qabyldady. Kompartııa múshelerin nadandyqpen jáne dinı nanymdarmen qarsy kúresýge shaqyrdy. Okýppanttardan azat etilgen aýdandardaǵy din adamdaryn otanǵa opasyzdyq jasady dep aıyptap, qatań jazaǵa tartty. Tipti, 1945 jyly KP OK baspasózde ateıstik propagandanyń kúsheıtilýi jóninde jańa qarar qabyldap, dinge qarsy kúresti odan ári qaraı kúsheıte tústi.
II Dúnıejúzilik soǵys aıaqtala salysymen Keńes bıligi dinniń áleýmettik yqpalyn tómendetýge qatysty qararlar qabyldap, dindarlardy qoǵamdyq qyzmetten shettetý is-sharalaryn júzege asyrdy. Sonymen qatar, Keńes Odaǵyna kóp tırajben taraıtyn «Komsomolskaıa Pravda» gazeti men «Ýchıtelskaıa gazetinde» dinge qarsy turýǵa shaqyratyn maqalalar jarııalandy. Bul tendentsııa Ortalyq Azııa respýblıkalarynyń baspasózinde de kórinis tapty. Mysaly «Sovetskaıa Kırgızııa» gazetinde, «Kazahstanskaıa Pravda gazetinde, «Kommýnıst Tadjıkıstana» jáne «Kommýnıst Ýzbekıstana» gazetterinde ıslam dini qundylyqtaryn qaralaý sıpatynda túrli maqalalar jarııalandy.
Keńes bıligi 1941 jyly qyzmetin toqtatqan «Qudaısyzdardyń Kúresshiler Odaǵynyń» jalǵasy retinde 1947 jyly «Barsha Odaqtas Saıası jáne Ǵylymı Aǵartý Qoǵamyn» qurdy. Bul uıym kásiporyndar men oqý oryndarda konferentsııalar, semınarlar, sımpozıýmdar uıymdastyryp, ateızmdi dáriptedi. Sondaı-aq, ateızm úshin mamandar daıarlaýdy jáne baspasózde maqalalar jarııalaýdy qolǵa aldy. Osy naýqan aıasynda atalǵan uıym «Naýka ı Jızn», Ortalyq Azııa respýblıkalarynda «Fan va Týrmýsh», «Znanıe Sıla» jáne «Naýka ı Relıgııa» jýrnaldaryn shyǵardy. KSRO Ǵylym Akademııasy da 1950 jyly ǵylymı sıpattaǵy «Voprosy Relıgıı ı Ateızma» (Din men ateızm tarıhynyń máseleleri) atty jýrnal shyǵaryp, marksızm ilimi turǵysynan dinniń shyǵýy, ateızm tarıhy, álemdegi dinniń damýy barysy, KSRO-da dinı senimdermen kúrestiń tásilderi jáne dinniń ahýaly týraly maqalalar jarııalap turdy.
Túıin
II Dúnıejúzilik soǵys bastalǵan tusta Keńes úkimetiniń taǵdyry beımálim boldy. Soǵystyń bastapqy kezeńindegi qıyn jaǵdaıdy eńserý úshin Keńes bıligi dinge erkindik berý arqyly dinı qaýymdastyqtardyń qoldaýyna ıe bolýdy kózdedi. Osy maqsatta birshama jetistikterge de qol jetkizdi. Al, KSRO aýmaǵynan fashıster keri shegine bastaǵanda, Stalın dinı erkindiktiń aıasyn taryltyp, dindarlarǵa qarsy qaıtadan qatań saıasat ustandy. Olarǵa ańdý jumystary júrgizip, qajet dep tapqan jaǵdaıda astyrtyn jazalaý sharalaryn da júzege asyrdy. Biraq, 1930-jyldardaǵydaı resmı túrde repressııa jasalǵan joq. Dinı basqarmalar arqyly dinı ahýalǵa memlekettik qadaǵalaýdy kúsheıtti. Keńes bıligine adal dinı kadrlar daıyndaýdy qolǵa aldy. Iaǵnı, Keńes úkimetindegi ómir súrip otyrǵan dinı qaýymdastyqtarmen qarym-qatynastyń sıpaty burynǵysynan qaraǵanda birshama ózgergenimen, dindi tuqyrtý saıasaty báribir jalǵasyn tapty.
Muhan ISAHAN
