ǴALAMTORDY PAIDALANÝ QAǴIDALARY

Ál-Farabı babamyz: «Adamǵa eń birinshi bilim emes, tárbıe berilýi kerek, tárbıesiz berilgen bilim – adamzattyń qas jaýy, ol keleshekte onyń barlyq ómirine opat ákeledi» – dep bilimniń ózi paıdaly, ári adamǵa tárbıe berip, jaqsylyqqa bastaýyn basty nazarǵa alǵan.

Osy turǵydan qaraǵanda, ǵalamtor arqyly biz jáne jastarymyz qandaı paıda, nendeı zııanǵa ushyrap jatyr, sonyń parqyna baryp otyrmyz ba?!

Jalpy alǵanda, ǵylym-bilim men tehnologııa qaryshtap damyǵan, kún saıyn, saǵat, mınýt, tipti sekýnd saıyn álemdik órkenıet damyp jatqanyna kýá bolýdamyz. Elimizdi, jastarymyz ben urpaqtarymyzdy jahandanýdyń alapat áserinen aman alyp qalýdyń jaǵdaıyn oılap otyrý óte mańyzdy. Sol úshin qoǵamǵa ǵalamtordy paıdalanýdyń birneshe qaǵıdalaryn usynýdy jón kórdik:

1. Áleýmettik jelilerdegi haram dúnıege boı aldyrmaý.

Qudiretti Alla taǵala ózge erkekter men áıelderge kóz salý týraly bylaı dep úkim etti:

Múminderge aıt: (bógde áıelderge qaraýdan) kózderin saqtasyn. Ári uıatty jerlerin (zınadan) qorǵasyn. Bul olar úshin óte jaqsy. Ras Alla olardyń ne istegenderinen habar alýshy) («Nur» súresi, 30-aıat).

Jaratýshymyz er adamdardyń ózge áıelderge kóz salýlaryna tyıym salynǵany týraly habarlaıdy jáne olarǵa kózderi men ózge de múshelerin nápsiqumarlyqtan saqtaýǵa buıyrady. Bóten áıelderden kózderin saqtaý mynadaı birqatar qaǵıdalarmen aıqyndalady:

1) Allaǵa moıynsunǵandyǵy úshin adamǵa saýap jazylady, al moıynsunbaǵany úshin kúná jazylady;

2) Ózge áıelderge kóz salyp qaraý – bul kóz zınasyn jasaý. Sondaı-aq nápsiqumarlyqtyń alǵashqy qadamy. Eger bastapqyda nápsiqumarlyqtan ózin tyıǵan adam, ekinshi ret ondaı isten aýlaq júredi;

3) Bóten áıelderge kóz salǵannan keıin shaıtan adamdy azǵyryp buzyqtyq jasaýǵa ıtermeleıdi. Al kózderdi nápsiqumarlyqtan saqtaý adamǵa shaıtannyń azǵyrýynan saqtanýǵa múmkindik beredi;

4) Ózge áıel zatyna kóz salý adamnyń sanasynda belgili bir sezimderdi týdyrady.

Bul aıat áıelderdiń de ózge erkekterge kóz salýlaryna tyıym salyp, ózderiniń múshelerin nápsiqumarlyqtan saqtaýǵa tıistiligin kórsetedi.

Qudaı taǵala erkek pen áıeldi jaratyp, olardyń bir-birlerine nekesiz qaraýǵa tyıym saldy. Óıtkeni kóz salý nápsiqumarlyqqa, nápsiqumarlyq jaqyndaýǵa jeteleıdi.

          2. Internettegi aqparattyń durys-burysyn saralap, zertteı alý.

Quranda Allah taǵala: «Óziń bilmegen bir nárseniń sońyna túspe. Rasynda, qulaq, kóz jáne júrek olardyń barlyǵy suralady» («Isra» súresi, 36-aıat) ,- deıdi.

Paıǵambarymyz: «Pendege estigen nárseniniń barlyǵyn aıta berý, ótirik úshin jetip jatyr», – dep aıtqan. (Múslım)

«Adam neni jáne qalaı ajyratatyndyǵynnyń mánine jetip (ádisin bilip), ómir boıy jaqsy men jamandy aıyrar bolsa, mine, sonda ǵana baqytqa jetedi». (Ál-Farabı)

«Aqyl, qaırat, júrekti birdeı usta,

Sonda tolyq bolasyń elden bólek». (Hákim Abaı)

«Ótirik órge baspaıdy» demekshi ótirik sóıleý – kúná. Ótirik degenimiz – shyndyqty jasyryp aıtý nemese aqıqatty burmalap shyndyqqa janaspaıtyn málimet jetkizý.

Adamdarǵa ótirik aıtý – arsyzdyqtyń belgisi. Ótirik, adamnyń eńbegin kúıdirip joq etetin qate amaldardyń sanatyna jatady. Ótiriktiń anyq dushpan ekenin Abaı atamyz aıtyp ketken:

Ósek, ótirik, maqtanshaq,

Erinshek, beker mal shashpaq –

Bes dushpanyń, bilseńiz.

Ótiriktiń zalaly basqalarǵa ótip qoǵamdaǵy ádildik pen tártipti buzyp, turaqtylyqqa syza túsirýi múmkin. Ótirik júrgen jerde adamnyń bir-birine senimsizdik paıda bolady, bereke ketedi. Sondyqtan da Islam ótirik sóıleýden saq bolýǵa shaqyrady.

Negizinde, ótirik sóz kóp jaǵdaıda myna ádisterdiń birimen jasalady: birinshi ádis – adam áńgimeni oıdan qurastyryp aıtady. Ekinshi ádis – bolǵan oqıǵany qosyp, boıaýyn qoıýlap, kórkemdep aıtý arqyly jasalady; úshinshi ádis – bolǵan oqıǵanyń mazmunyn ózgertip, qysqartyp aıtý arqyly jasalmaq; tórtinshi ádis – mátindi burmalap ózgertýmen jasalady.

Sondaı-aq, bireý týraly bilmeı sóılengen sóz de ótirik sóz sanatyna kiredi. Oǵan mysal retinde myna qıssany usynǵym keledi: 

Omardyń qasynda bir kisi áldebir daýǵa qatysty kýáger bolǵan edi. Omar ıbn Hattab oǵan:

– Men seni tanymaımyn, seni tanıtyn bireý kelsin, –  dedi.

Janynda turǵandardyń bireýi:

– Men ony tanımyn, – dedi. Omar odan:

– Iá, tanysań aıtshy, bul qandaı adam? – dep surady. Ol kisi:

– Jóni túzý, ádil kisi, – dep jaýap berdi. Omar (r.a.) qaıta surady:

– Kúndiz-túni ne istep, ne qoıǵanyn jaqsy biletindeı jaqyn kórshiń be edi?

– Joq, –  dep jaýap berdi álgi kisi. Omar (r.a.):

– Kisiniń qanshalyqty Qudaıdan qorqatyn taqýa ekendigi onyń el arasyndaǵy is-áreketi men qylyqtarynan belgili. Bul kisi saýda-sattyqpen aınalysýshy ma edi? – dep qaıta surady. Álgi kisi buǵan da:

– Joq, – dep jaýap berdi. Bul joly Omar (r.a.):

– Bul kisiniń minez- qulqynyń jaqsy-jaman ekendigine kóz jetkizetindeı birge saparǵa shyǵyp kórip pe ediń? –  dep taǵy surady.
Álgi kisi bul suraqqa da «Joq» dep jaýap bergende Omar:

– Onda sen bul kisini tanymaıdy ekensiń, – dedi de kýágerlik aıtqan adamǵa qarap: – Bar da, seni tanıtyn basqa bireýdi ertip kel, –  dedi.
Demek, bir adamdy jaqynnan taný úshin 3 shartqa asa mán bergen jón. Ne qoıan-qoltyq aralasatyn kórshi bolyp turasyń, ne saýdalasyp kóresiń, ne birge saparǵa shyǵasyń. Al, osy úsh shart júzege aspaǵan bolsa – ol adamdy tanımyn deý aǵattyq. Demek, bireý týraly sóıleý de – tolyqtaı shyndyqqa sáıkes kelmeıdi.

3. Áleýmettik jelini qoldanǵanda ádeptilik saqtaý.

Barlyq nárseniń júıesi bolǵany sııaqty, ınternet qoldanǵanda da ádepten ozbaý kerek. Iaǵnı Ekrannyń arǵy betinde otyryp, adamdardy azarlaý, namysyna tııý, qorlaý, ýaqytyn ketirý syndy jaǵdaılar oryn almaýy tıis.

Qoǵamdaǵy adamdardyń bilim deńgeıi, oılaýy, aqparatty qabyldaýy ártúrli bolǵandyqtan, olardyń qandaı da bir máselege qatysty túrli pikirde bolýy zańdy. Qasıetti Quranda Alla Taǵala: «Adamdardy Rabbyńnyń jolyna danalyq jáne kórkem úgit arqyly shaqyr. Ári olarmen kórkem pikir almas» («Nahyl» súresi 125 aıat), – dep buıyrǵan. Demek musylman óz pikirin jetkizgende eń kórkem tásildi paıdalanyp, urys-keristen saqtaný kerek. Ózgeniń de pikirine qurmetpen qaraý, bilmegen máselesi bolsa, oǵan aralaspaý, aqıqat aıtylsa – moıyndaý, izgi nıetin tanytý sııaqty basqa da pikir almasý ádepterin saqtasa, sol – jaqsylyqqa jaqyn ári unamdy is.

Sóılesý, pikir bólisý, orta deńgeıimen sanasý tárizdi qarapaıym ádepter saqtalmaǵany saldarynan, ózderine qatysy joq máseleler úshin de aıtysyp-tartysý, ósek pen ǵaıbat aıtý, nala men jala jabý qyza túsip, aıaǵy úlken daýǵa ulasyp jatady. Nátıjesinde, tozǵan júıke, joıylǵan saýaptan basqa tapqan eshbir paıda joq.

Alla elshisi (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn): «Sógý, qarǵaý, arsyz sóz, ósek aıtý múminge (tán sıpat) emes», – degen. Eger qarsy tarap shekten shyǵyp, sózge toqtamaıtyn bolsa, ondaı pikir almasýdy birden aıaqtaý qajet. Sóz sóıleı bilý, oıyn ádeppen jetkize bilý de úlken mádenıet. Al eń úlken abyroı – kórkem minez. Adam der kezinde tili men kózin tyıa bilse, myńdaǵan báleniń aldyn alady, ózine hám ózgege zııan tıgizýden aman bolady. Sondyqtan Jaratýshy aldynda áleýmettik jelidegi sózderimiz úshin de jaýap beretinimizdi umytpaı, jaqsylyqta ǵana jarysqan jón.

4. Ǵalamtordyń sebebinen dıstrýktıvti dinı aǵymǵa ketý yqtımaldyǵy bar.

Ár túrli jat dinı aǵymdar shet elde otyryp, otandastarymyzdy álemdik soǵystar men uıymdarǵa tartý qaýipi bar. Dinı Ekstremızm men terrorızm elimizdiń áleýmettik, saıası- Ekonomıkalyq jáne mádenı, rýhanı damýyna keri áser etýi múmkin. Dinı Ekstremızmdi, halyqtar arasynda alaýyzdyqty týdyrýda ınternettiń aıtarlyqtaı yqpaly ósti. Iaǵnı, áleýmettik jelilerde ultaralyq, dinaralyq qaqtyǵystardy órshitý beleń alýda. Bir ókinishtisi, áleýmettik jelige kirgen el turǵyndary ózderiniń saıası, dinı saýatsyzdyqtarynyń saldarynan jelide maqsatty túrde jat ıdeologııaly aqparattar taratyp nemese halyqty ádeıi arandatyp otyrǵan adamdardy qoldap, qolpashtap, lúpil basyp, astyna «tıse terekke, tımese butaqqa» dep pikir jazyp, teris qoǵamdyq pikir týdyrýǵa úles qosyp otyr. Iaǵnı, el ishin ala taıdaı buzǵysy kelgen jat ıdeologııanyń taralýyna jáne búgingi qazaqtyń qyryqpyshaq bolyp áleýmettik jelide daýlasýyna ınternettiń yqpaly zor. Statıstıkaǵa súıensek, tehnologııanyń damyp, zaman talabynyń ózgerýine oraı 2021 jyl basynda ınternetke 15,47 mıllıon adam kirgen, ıaǵnı el halqynyń 81,9% paıyzy ınternetti paıdalanyp otyr. Olardyń deni jastar ekeni aıqyn. Al osy jastar Facebook, Instagram, Vkontakte, Twitter sııaqty áleýmettik jelilerde sáláfızm ıdeologııasyndaǵy materıaldardy oqymasyna, dinı saýatsyzdyqtan oǵan qyzyǵýshylyq tanytpasyna kim kepil?! Facebook jelisinde jas ta, kári de elde ne bolyp jatqanyn kúndiz-túni asa qyraǵylyqpen baqylap otyr. Bul jerde ár 20 mınýt saıyn bir mıllıon silteme taralady eken. Al Instagramda radıkaldy toptardyń «sheıhtary» úgit-nasıhat júrgizýde. Iaǵnı, ınstagram paraqshasynda mıllıondaǵan jazylýshylary bar belsendiler otyr desek, máseleniń qanshalyqty qaýipti ekeni belgili. Elimiz boıynsha «Vkontakte» jelisinde jastardyń 70 paıyzy otyrady. Bul paıyz olardyń ishindegi dinı teris aǵym músheleriniń Ekstremıstik baǵyttaǵy materıaldarynyń aýqymdy aýdıtorııany qamtyp otyrǵanyn kórsetedi.

5. Ǵalamtor men áleýmettik jelini paıdaly dúnıe izdeýge arnaý, tek arnaıy saıttardy ǵana qaraý.

Áleýmettik jeli  ýaqyt ótkizýge arnalǵan erikkenniń ermegi emes, kerisinshe izdegen ǵylymı málimet ortalyǵy ispettes mánge ıe bolýy qajet. Ol úshin  ǵalamtordaǵy senimdi ortalyqtar men mekemelerdiń paraqshalaryn, saıttaryn paıdalansa bolady. Atap aıtqanda, dinı máseleler boıynsha bilim alǵysy kelgenge QMDB-nyń elimiz boıynsha jumys isteıtin 22 ınternet-portaly bar. Sondaı-aq, koll-ortalyq (8 7172 33-30-30) telefon qońyraýlary men WhatsApp jelisine (87076626561) kelip túsken hattardy qabyldaıdy.  Múmkin bolsa, meshitke baryp, ımamdarmen keńesý kerek.

Din ustanatyn jastardyń qatary artyp keledi. Keıde dinı bilimi jetpeı ınternette aıtqan sózderinen, ádepke jatpaıtyn unamsyz qylyqtarynan ıslamǵa degen jekkórýshilik nemese úreı-qorqynysh qalyptasý syndy úrdister, jaǵymsyz nasıhattar etek alyp turǵany shyndyq. Musylman boıyndaǵy qatelikterge qarap, ony dinniń qateligi dep aıtýǵa bolmas.

«Din ustaı alsań – qasıetiń, ustaı almasań – qasiretiń» demekshi, asyl dinimiz Islamdy nasıhattaǵanda, úırengende ǵalamtordy durys paıdalana bilý kerek.

Alla Taǵala bizdiń qoǵamǵa izgilik ákelýshi pendelerinen bolýymyzdy násip etkeı!

Otarov Ilıas,

"Kóktal" meshitiniń bas ımamy