«Fatıha» súresiniń ǵajap mazmuny
Quran Kárimde keıbir súrelerdiń kóptegen ataýlary bar. Sol sekildi «Fatıha» súresiniń de 20-dan asa «ýmmýl kıtap», «negiz», «shıpa», «madaq», «shúkir», «duǵa», «namaz» jáne t.b. osy sekildi ataýlary Qurannyń mazmunynda eskerilip ketken. Ásilinde, qandaı da bir súreniń ataýy kóp bolǵan saıyn onyń mańyzdylyǵy da arta túsedi. Al, «Fatıha» súresi – búkil Qurannyń negizgi mazmunyn qamtyǵan birden bir súre.
Ibn Zýbaır as-Saqafı bylaı deıdi: «Ǵalymdar bul súreniń ár aıatyn, sózin jeke-jeke taldap túsindirgen. Osynyń nátıjesinde «Fatıha» súresi Quran Kárimde eń alǵashqy súre bolyp kelýiniń syry belgili bolǵan».
Imam Baqa’ı «Fatıha» súresindegi baılanystardy anyqtaýǵa qatysty bylaı degen: «Men eń aldymen súreniń maqsatyn anyqtaımyn. Sodan keıin súreniń ataýy men maq satyn baılanystyramyn jáne olarǵa túsinikteme beremin».
«Fatıhanyń» erekshe qasıeti ol árbir musylman kúndelikti bes ýaqyt namazynda bul súreni 32 ret qaıtalanǵanymen adamdy esh jalyqtyrmaýynda, kerisinshe bul súre oqyǵan saıyn rýhanı kúsh berip otyrady. Sondaı-aq, «Fatıhanyń» barlyq qundylyqtyń ózegi, barlyq derttiń shıpasy, barlyq qaıǵyny joıatyn, barlyq maqsatqa jetkizetin, barlyq jamandyqty tosatyn qasıetteri bar. Buǵan qosa, «Fatıha» nyǵmet berýshi Jaratqanǵa júrektegi shynaıy shúkirshilik pen rızashylyqty qamtıdy, ol duǵanyń qabyl bolýyna septigin tıgizedi jáne namaz qulshylyǵynyń ajyramas bir bóligi sanalady. Eger biz osylardyń barlyǵyn bir ǵana «Fatıha» súresinen taba alsaq, onda bizder súreniń mazmunynda aıtylǵandaı, barlyq sansyz nyǵmetter úshin maqtaýlar tek Allaǵa ǵana tán ekenine, Onyń jer men kókti jaratýshy jalǵyz Táńir ekenin sondaı-aq, barlyq qulshylyq tek Allaǵa ǵana arnalyp barlyq járdem tek Odan ǵana suralý kerektigine kóz jetkizemiz.
Jálál ad-Dın Asýıýtıdiń aıtýy boıynsha, «Fatıha» súresiniń «Ýmmýl Kıtap» ıaǵnı, «Kitaptyń anasy» degen ataýy onyń Quran Kárimniń negizgi degen tórt ilimin (taqyrybyn) qamtyǵandyqtan aıtylǵan. Bul jerde Qurannyń negizgi tótr ilimi ıslamnyń tórt negizgi degen sóz. Sebebi, ıslam Quran Kárimge negizdelgen ári bul ilimder «Fatıha» súresiniń Quran Kárimniń negizgi mazmunymen baılanysyn kórsetedi. Endeshe osy ilimderge tolyǵyraq toqtalyp ketelik. Olar:
I) Negizgi ilim: 3-ke bólinedi:
1.Allany taný (aqıda) ilimi. Bul súreniń: «رَبِّ الْعَالَمِينَ» — «Búkil álemniń Rabbysy», «الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» — «Asa qamqor, erekshe meıirimdi» degen aıattarynda kezdesedi.
2. Paıǵambarlardy taný. Bul súreniń: «صِرَاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ» — «Nyǵmetke bólengenderińniń jolyna» degen aıatynda kezdesedi.
3. Esep kúnin, qaıta barar jerdi taný. Bul súreniń: «مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ» — «Qııamet kúniniń ıesi» degen aıatynda kezdesedi.
II) Qulshylyq ilimi: Bul súreniń: «إِيَّاكَ نَعْبُدُ» — «Saǵan ǵana qulshylyq qylamyz» degen aıatynda kezdesedi. Mundaı qulshylyqqa namaz oqý, oraza ustaý, qajylyq jasaý, týǵan týyspen jaqsy qatynasta bolý, nekelesý, zeket jáne jarııa ne qupııa sadaqa berý, ádil bolý, jaqsylyqqa úndep jamandyqtan tyıylý, ata-anaǵa qaraılasý, muqtajǵa qol ushyn berý sekildi t.b. Alla úshin jasalatyn barlyq ıgi amaldar kiredi.
III) Tárbıe ilimi: Bul súreniń: «وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ (5) اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ» — «Senen ǵana járdem tileımiz! (5). Bizdi týra jolǵa sala gór!» degen aıatynda kezdesedi. Berilgen aıatta adam óziniń minez-qulqyn, tabıǵatyn durys baǵytqa salý úshin jáne de jaqsy moraldyq qasıetterge jetý úshin Allaǵa qashan da muqtaj ári táýeldi ekenimizdi bildirip Odan týra joldy kórsetý úshin járdem suraý kerektigi eskerilgen.
IV) Qıssalar ilimi. Bul súreniń: «صِرَاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَلَا الضَّالِّينَ» — «Nyǵmetke bólengenderińniń jolyna sala gór! Ashýǵa ushyraǵandardyń nemese adasqandardyń jolyna emes» degen aıatynda kezdesedi. Bir qaraǵanǵa bul aıattaǵy úsh baǵytty jol jaı týra joldy teris joldan ajyratý úshin ǵana aıtylǵan sekildi. Negizinde, berilgen aıatta ilgeride ótken Allanyń nyǵmetine bólengen paıǵambarlar men olarǵa qarsy shyǵyp Allanyń ashýyna ushyraǵandardyń jaǵdaılary eskerilip tur.
Aıta ketetin jaıt, Fahrıddın ar-Razı bul aıatqa baılanysty teris joldaǵy eki top adamdardy ıaǵnı, «olar Allaǵa qarsy kelgender men munafyq, eki júzdiler» dep tápsirlegen. Alaıda, bul kózqarasqa ál-Alýsı ál-Baǵdadı sekildi tápsir ǵalymy qarsy shyǵyp ol eki topty Muhammed (s.ǵ.s.) paıǵambar hadısine sáıkes birinshisi ıýdeıler al, ekinshisi nasranıler dep synaǵan bolatyn.
Jalpy alǵanda, Quran Kárimniń mazmuny osy «Fatıha» súresinde atalyp ketken aqıda ilimi, qulshylyq ilimi, ózin ózi tárbıeleý men qıssalar ýaqıǵasynan quralǵan. Osyndaı ilimderdi qamtyǵan «Fatıha» súresi Quran Kárimniń negizgi mazmunymen tikeleı baılanysy degen sóz.
SÚRENIŃ AIaTTARY ARASYNDAǴY BAILANYS
«Fatıha» súresiniń mazmunyn úshke bólip qarastyrýǵa bolady:
1. Alǵashqy úsh aıat – Alla Taǵalany taný — «الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ (2) الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ (3) مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ» — «Barlyq maqtaý búkil álemniń Rabbysy Allaǵa tán (2). Asa qamqor, erekshe meıirimdi (3). Qııamet kúniniń Iesi». Osy alǵashqy úsh aıatta Alla Taǵalanyń bes esimi eskerilgen. Olar: «لِلَّهِ» — «Alla», «رَبِّ» — «Rab», «الرَّحْمَنِ» — «Rahman», «الرَّحِيمِ» — «Rahım», «مَالِكِ» — «Malık». Alla Taǵala mundaı Uly esimderi arqyly bizderge: Men seni jaratýshy — Allamyn. Men seni tárbıeleýshi – Rabbymyn. Sen jamandyq jasaǵanda ony jarylqaýshy – Rahmanmyn. Sen táýbe etkende qabyl etýshi – Rahımmyn. Jasaǵan jaman amalyńnyń esebin alýshy – qııamet kúniniń Patshasymyn, dep aıtyp turǵandaı áser qaldyrady. Osylaısha Jaratýshy bizderge óziniń Uly esimderiniń arqasynda bizderdiń álsiz jaratylys ekenimizdi eske salǵandaı bolyp kórinedi. Bul – Allanyń ózin tanytqan alǵashqy úsh aıat.
2. Ortańǵy aıat – Alla Taǵalaǵa qulshylyq etý — «إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ» — «Saǵan ǵana qulshylyq qylamyz, ári Senen ǵana járdem tileımiz». Bul aıatta Jaratýshyǵa degen qulshylyqtyń negizi jatyr. Biz «Saǵan ǵana qulshylyq qylamyz» deýimizdiń arǵy jaǵynda – Alla buıyrǵan barlyq amaldy oryndaý, tyıǵan barlyq nárseden tyıylý, jatyr. Al, «Senen ǵana járdem tileımiz» deýdiń arǵy jaǵynda – kez kelgen adam ózin Jaratýshysynyń aldynda qanshalyqty álsiz ekenin sezinip, Ol buıyrǵan amaldardy oryndaý úshin jáne Ol tyıǵan amaldardan tyıylý úshin sondaı-aq, qulshylyq amaldaryn jasaý úshin kúsh-qýat pen járdemniń tek bir Alladan bolatynyn moıyndap járdem suraý jatyr.
3. Sońǵy úsh aıat – nátıje. — «اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ (6) صِرَاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَلَا الضَّالِّينَ َ» — «Bizdi týra jolǵa sala kór. Nyǵmetke bólengenderińniń jolyna! Ashýǵa ushyraǵandardyń jáne adasqandardyń jolyna emes». Osy aıatta biz Allany taný jáne Oǵan qulshylyq etý arqyly kelesi barar jolymyzdyń oń bolýyn surap jáne sol jol Allanyń nyǵmetine bólengen paıǵambarlar joly bolýyn tileımiz. Demek, biz kez-kelgen jetistikke jetý úshin aldymen sol jetistikke jeteleıtin Jaratýshyny tanýymyz qajet. Sodan soń Jaratýshynyń salǵan baǵytymen júrip árdaıym sol baǵyttan taımas úshin Odan járdem tileýimiz kerek. Osyndaı satylardan keıin ǵana adam óziniń baǵytyn aıqyndap nátıjeli jemisin suraýǵa bolady.
SÚREDEGI LINGVISTIKALYQ QURYLYM
Bul jerde «Fatıha» súresindegi aıattardyń lıngvıstıkalyq, ıaǵnı tildik qurylymyna toqtalyp ketkim kelip otyr. Buǵan toqtalmas buryn aldymen tildiń grammatıkadaǵy zat esim men etistiktiń, esimdiktiń ereksheligin ashyp alý kerek. Zat esim pen esimdik – belgili bir ýaqytty talap etpeıdi. Máselen, tártipti oqýshy, degen sóılemdegi «oqýshy» sózi zat esim bolǵanymen ol eshbir ýaqytqa táýeldi emes. Al, etistik – kerisinshe belgili bir ýaqytty talap etedi. Máselen, oqýshy mektepke bardy, degen sóılemdegi «barý» etistigi qashan, jáne qaıda degen suraqtarǵa jaýap berip, belgili bir ýaqytty talap etedi.
Osyǵan baılanysty «Fatıha» súresin tildik tapqa bólip qarastyratyn bolsaq onda súreniń alǵashqy bólimin ıaǵnı, úsh aıaty «الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ (2) الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ (3) مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ» — «Barlyq maqtaý búkil álemniń Rabbysy Allaǵa tán (2). Asa qamqor, erekshe meıirimdi (3). Qııamet kúniniń Iesi» zat esimnen qurylǵan. Súreniń sońǵy úshinshi bólimi «اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ» — «Bizdi týra jolǵa sala kór!» degen aıat biz týraly aıtylǵan ári ol aıat etistikten bastalǵan.
Súreniń ekinshi bóliminde «إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ» — «Saǵan ǵana qulshylyq qylamyz, ári Senen ǵana járdem tileımiz», dep Alla jáne biz týraly aıtylǵan. Bul aıat joǵarydaǵy eki bólimdegi aıattan ózgeshe. Sebebi, onda zat esim de esimdik te kezdesedi. Endi qarańyz: Súreniń alǵashqy úsh aıattan turatyn Allaǵa qatysty bólimi zat esimnen qurylǵan onda belgili bir ýaqyt joq. Sebebi, Alla Taǵala eshbir ýaqytqa táýeldi emes ári Ol máńgi.
Súreniń sońǵy úshinshi bólimi etistikten bastalǵan. Sebebi, biz ýaqytqa táýeldimiz ári bizdiń jaratylysymyz ýaqytpen shekteýli. Bir qyzyǵy, súreniń ekinshi bóliminde zat esim de etistik te bar. Óıtkeni, ondaǵy «إِيَّاكَ», «إِيَّاكَ» — «Saǵan», «Senen» degen esimdikter ýaqytqa táýelsiz ári olar Allaǵa tikeleı qatysty. Al, «نَعْبُدُ», «نَسْتَعِينُ» eki etistik belgili bir ýaqytqa táýeldi ári ol bizge qatysty aıtylǵan. Qalaı degende de, Alla Taǵalanyń osy sekildi Qurandaǵy árbir aıattaǵy sóz sheberligin aıtyp jetkizý ǵajap dúnıe. Eger Qurandaǵy bir aıatty ekinshi aıattyń ornymen aýystyryp qoıar bolsaq ondaǵy aıattyń maǵynasy túbegeıli ózgeriske túsedi. Sondaı-aq, kez-kelgen aıattyń ózindik ornalasý tártibi bar. Osyndaı aıattardy odan ári jiti zerttep ondaǵy maǵynalarǵa oı júgirter bolsaq onda aldymyzda Qurannyń kóptegen syrlary ashylary sózsiz.
Jalǵas ASHATULY
dintanýshy
