ERTIS-BAIaN ÓŃIRINE ISLAM DININIŃ KELÝI, ORNYǴÝY JÁNE QOJALAR ÁÝLETI
Qazaq dalasynda Islam dininiń jaıylýyna qazaq halqynyń sol kezdegi Orta Azııany mekendegen taıpalarmen jáne Edil tatarlarymen tyǵyz Ekonomıkalyq, mádenı baılanystary yqpal etti.
Islam dini ýaǵyzdarynyń birtindep keń etek jaıýyna Buqara, Samarqan, Tashkent, Hıýa, Túrkistannan kelgen ýaǵyzshylardyń yqpaly erekshe boldy. Osy kezeńde Qazaq handyǵynyń qoǵamdyq-áleýmettik ómirinde de eleýli ózgerister úrdisi júrdi. Nátıjesinde,XVII ǵasyrdan bastap qazaqtar eki áleýmettik sanatqa: aqsúıekter men qarasúıekterge bólindi. Aqsúıekter negizinen Shyńǵys hannyń tikeleı urpaqtary boldy. Shyńǵys hannyń urpaqtary mindetti túrde shetinen sultan men tóre ataqtaryn alyp, rýlardy, taıpalardy, ulystardy basqarý quqyǵyna ıe boldy. Sondaı-aq, Muhammed (s.ǵ.s.) paıǵambardyń urpaqtary bolyp sanalǵan jáne halyqqa rýhanı bılikti júzege asyrǵan qojalar áýleti aıryqsha áleýmettik sanatty qurady. Islam dinin taratýda jáne ustanýda qojalardyń orny mańyzdy boldy desek, qazaq qoǵamynda qojalarǵa aıryqsha ústemdik berilýi &ndash Islam qundylyqtarynyń joǵary baǵalanǵandyǵynyń belgisi retinde qarastyrýǵa bolady.
Elimizge ıslam dini alǵash kelgende qazaqtar bir Allanyń barlyǵyn tez qabyldaýy ózderi sengen bir táńirlik senimge oraılas kelýinen deýge bolady. Alla Taǵalanyń jerdegi musylmandarǵa jibergen qasıetti Qurany arab tilinde tústi. Sondyqtan ardaqty elshi Muhammed(s.ǵ.s)-tiń saıypqyran saqabalary, onyń ilimin jalǵastyrýshylar ıslam dinin búkil álem halyqtaryna taratý ózderiniń mindeti sanaǵan.Mine, osy maqsatpen el-eldi aralap, adamdardy qulshylyq etýge, oqý oqyp, bilim alýǵa, qaıyrymdylyqqa shaqyrǵan arabtar kóp bolǵan. Olardy qojalar dep ataǵan. Qoja degen sóz Ustaz degen uǵymdy bildiredi.
Qojalar sonaý ÚIII ǵasyrlardan bastap, qazaqtyń arasyna ıslam dinin taratyp, halyqty ımandylyqqa baýlyǵan. Olardyń qazaqtardyń arasyna kirip, sińisip ketkenine de kóptegen ǵasyrlar ótti.
Orta Azııa men Qazaqstan jerinde jergilikti halyqqa musylmandyqty taratyp saýattandyrýshylar &ndash Sahaba, Tabe, Baptar jáne Babalar boldy. Paıǵambardyń kózin kórgenderdi Tabe (jolyn odan ári jalǵastyrýshylar), Tabeni kórgenderdi Tabbemı, Tabbemıdi kórgenderdi Bab deıdi. Babtyń kózin kórgenderdi Ata deıdi.
Islam derekterine qarasaq, qojalardyń arǵy atasy Haziret Álıden bastalady eken. Haziret Álıdiń balasy Qusaıynnan órbigen qojalardy «Saıd qojalar» dep ataıdy. Olardyń biraz toby Mekke men Mádınany, bir toby Orta Azııa men Qazaqstan jerin mekendegen. Islam týyn kóterip, dindi ýaǵyzdaýǵa kelgende qıyndyqtan, aryp-ashqan tirshilikten taıynbaǵan Saıd qojadan Aqqý ıshan, Baǵdat ıshan, Murat ıshan, odan Smaıyl, Smaǵul, Muhamednııaz, Isabek ıshan taraıdy. Muhamednııaz ben Isabek ıshan Aqkól-Jaıylma óńirine kelgen. Osy óńirde urpaq jaıǵan.
Onyń balasy Nurmuhambetten Shuhmet qajy, Jaqyp qajy, Ábsaǵıt, Muhamedqasym, Sultan, Saǵıt, Áshim atalar taraǵan. Solardyń ishinde Murat ıshan, Isabek ıshan, Jandarbek atanyń esimderi qurmetpen atalady.
Islam túsindirme sózdigindegi anyqtamaǵa sáıkes, ıshan &ndash Ortalyq Azııadaǵy sopylyq tálimgerge taǵylǵan qurmetti ataý. Ishan ataǵy urpaqtan urpaqqa jıi mıras bolyp qalatyn. HIH ǵasyrda Túrkistanda keı ıshandar patsha ókimetine qarsy áskerı áreketterdiń basshylyǵynda boldy. Ishandar qazaq dalasynda zor bedelge ıe edi.
Al oblysymyzǵa alǵash kelgen MURAT IShAN. Murat ıshan qasıeti bar adam bolǵan eken. Onyń qasıeti týraly túrli ańyz bar. Arqa eline kelgen Murat ıshan, el aralap, Baıanaýyl elin mekendegen qanjyǵaly rýyna, Toqsanbaı degen baıdyń aýylynda ornyqqan. Osydan «Toqsanbaıdyń toǵyzynshy ulynan taraǵan qojalar» degen sóz qalǵan. Toqsanbaıdyń segiz uly bolsa kerek. Murat ıshandy óziniń toǵyzynshy ulyndaı kórip, artynan úılendirgen.
Murat ıshan osy elden Maldybaıqyzy Marǵanǵa úılenip, Isabek, Muhammednııaz degen eki ul kórse, keıingi áıelinen Súleımen men Smaıyl atty uldar dúnıege keledi. Murat ıshan shapaǵatty, el arasynda abyroıy zor ıshan bolǵan. Halyqqa ıslam dinin taratý, ýaǵyzdaý jolynda úlken eńbek etken. Dúnıeden óterinde balalary ákesiniń ósıeti boıynsha Murat ıshandy Buhar Sharıftegi Tentek /Tebegen/ ıshan zıratyna jerlep qaıtqan.
Murat ıshannyń balasy ISABEK IShAN(1792-1871).Isabek ıshan haziret HIH ǵasyrdyń dinı qyzmetkeri, ıslam dinin alǵash taratýshylardyń urpaǵy, fılosof, aǵartýshy, belgili Máshhúr Júsip Kópeıulynyń tálimgeri. Isabek ıshanqasıetti, sharapatty adam bolǵan. Kezinde Máshhúr Júsip, Tátentaı hazret, Bekbaý ata taǵy basqalarmen syılas bolǵan, el arasynda qasıetimen abroıy joǵary, áýlıe kóripkel, tereń bilimdi ǵalym bolypty.
Ol 1792 jyly qazirgi Baıanaýyl aýdanynyń Jylysaı degen jerinde dúnıege kelip, 1871 jyly Aqkól-Jaıylma aýmaǵynda dúnıeden ótken. Eseıe kele ákesi Murat Ishan ashqan medresede dinı oqý oqyp, jıyrma jasynan keıin bilimin Buhara medresesinde jetildirip kelgen. Ishan degen asa qasıetti ataqqa nebary on tórt jasynda ıe bolǵan desedi. Otyzdan asqan shaǵynda qazirgi Ekibastuz aımaǵyna qarasty Aqkól-Jaıylma óńirine qonys aýdaryp, ómiriniń sońyna deıin osy jaqty meken etken. Ol Aqkól-Jaıylmada medrese ashyp, meshit salǵan.
Isabek ıshannyń shapaǵatymen Baıanaýyla óńirinde turatyn ondaǵan adamdar HIH ǵasyrdyń ekinshi jartysynan bastap Mekkege qajylyqqa barǵan. Isabek ıshanǵa áýlıe degen ataqty halyq bergen. Isabek ıshan &ndash talaı adamdy basyna túsken qasiretinen aıyqtyryp, syrqattaryn emdegen adam. Onyń el tirshiligi jaıyndaǵy boljamdary da dóp kelip jatady. Imandylyq jolyndaǵy taǵylymy kópshiliktiń kóńiline uıalaıdy. Halyq Isabekti ıshan, haziret dep te ataıdy. Bul da boıyndaǵy bar qasıetin halyq múddesine jumsaǵandyǵyn, elge tıgen shapaǵatynyń moldyǵyn kórsetetin aıǵaq.
Isabek ıshandy qadirleıtinder tek Aqkól-Jaıylmada ǵana emes, búkil Ertis-Baıan óńirinde, Saryarqa dalasynda kóp bolypty. Ishanmen bir júzdesip, sálemin alý úshin baıtaq qazaq jeriniń túkpir-túkpirinen at arytyp keletinder tolastamaǵan eken. Turmys taýqymetin, qıynshylyqtaryn, dertterin aıtyp keletinder de az bolmaǵan. Báriniń de meselin qaıtarmaı, qolynan kelgenshe qaıyrymdylyqpen qomqor bolypty.Ol týraly Máshhúr Júsip Kópeev: «Isabekteı ıshan joq bul Arqada» dep baǵalaǵan eken.
Aqkól-Jaıylmadaǵy Isabek ıshan haziret kesenesi &ndash aq tastan turǵyzylǵan eki kesene, meshit jáne zııarat etýge kelýshilerge arnalǵan úıden turatyn keshen. Úsh kúmbezdi kesenede Isabek haziret, onyń jalǵyz uly Nurmuhamed jáne inisi Muhammed Nııaz jerlengen. Isabek ıshannyń urpaǵy áýlıe JANDARBEK QOJA jerlengen jerde bir kúmbezdi kesene salynǵan.
Isabek ıshannyń osyndaı elge qamqor, pana bolǵan qasıetteri, áýlıeliligi keıingi urpaqtaryna da taraǵan. Onyń urpaqtary SOLTAN QOJA, ÁShIM, ÁPSAǴIT QOJALARDYŃ qasıetteri elge málim.
Murat ıshan urpaqtarynyń biri-Muhamedsoltan qoja (1896-1962)
El arasynda ony Soltan qoja dep atady. Kezinde úsh jyldyq dinı medresede oqyp bilim alǵan. Aqkól-Jaıylma óńirindegi Basqamys aýlynda turdy. Soltan qoja kezinde kolhozdyń jylqysyn baqty. Ol haq ıslamdy kópshilikke qarapaıym tilmen óte uǵynyqty túrde ýaǵyz-daǵan. El arasynda Soltan qoja óziniń sabyrly,uqypty, kishipeıil minezimen, eńbekqorlyǵymen, kóripkeldigimen tanymal boldy.
Aqkól-Jaıylmaǵa ımandylyq nuryn sepkenderdiń biri-Áshim qoja Nurmuhameduly (1903-1971) Onyń arǵy babasy &ndashAqqý ıshan.
Ahmetsálim qoja Shúhmet balasy, Nurmuhamet nemerese, Murat qoja-Isabek ıshan tegi. 1930-1940 jyldar shamasynda ǵumyrynyń sońyna deıin Tereńkól aýdanynyń bas ımamy bolyp ımandylyq qyzmet atqarǵan.
Ǵabbar qoja Aıdarbekuly (1938-2006), Aqkól aýlynyń kolhozynda traktorıst, júrgizýshi, ferma meńgerýshisi qatarly kóptegen qyzmetter atqardy. 2000 jyly Aqkólde Isabek ıshan atyndaǵy meshit ashylyp, ómiriniń sońyna deıin osy meshitte ımam boldy.
Jalpy Isabek ıshan nemereleri: Qojahmet ata, Shuqymet qajy, Jaqan qajy, Qasym ata, Soltan Mahmýd ata, Áshim ata barlyǵy din jolyn ustanyp nasıhat jumystaryn atqarǵan. Shuqymet qajy men Jaqan qajy dindi nasıhattaǵany úshin jer aýdarylyp túrmege qamaldy. Qasym ata Reseı elinde sapar shegip Sarman aýylynda din nasıhattap elge syıly boldy.
Qojalar ıslam dinin nasıhattap qana qoımaı, jas jubaılardyń nekesin qıyp, er balalardy súndetke otyrǵyzǵan. Ramazan aıynda aýyldyń úlkenderi jınalyp taraýyq, aıt namazyn oqıdy. Úlkender túgili, jas bala da, qyz-kelinshek te aýyz bekitip, oraza ustaǵan. Kishkentaı balalardyń ózi aıt kúni Quran oqyp, úı-úıdi aralap aıttaǵanda, biri Quran sózderin umytyp qalsa, ekinshisi jalǵastyryp áketip otyrǵan.
Elden túsken qarajatty, sadaqany Pavlodardaǵy Bıjan meshitine berip otyratyn. Soltan qoja dúnıeden óterinde óziniń dinı-rýhanı izbasary retinde Jandarbek qojaǵa batasyn berip, taıaǵyn ustatyp ketken eken.
Taǵylymy men taqýalyǵy qatar órilgen, ıslam dininiń aq, adal jolymen halyqty baýraǵan JANDARBEK QOJA (1906-1996)Isabek ıshannyń ımandylyq sáýle shashqan izgilikti isin odan ári jalǵastyrǵan shóberesi bola bildi. Keńes úkimetiniń «din apıyn» degen qıyn-qystaý kezeńinde de qarapaıym sharýadan bastap, el basqarǵan azamattarǵa deıin basy aýyryp, baltyry syzdasa, qıynshylyqqa tap bolsa, ıgi isti bastasa, shıpa men jeńildik izdep, bata tilep Jandarbek atanyń aldyna kelip, daýasyn tabatyn.
Talaı adamdar qasıetti Jandarbek qojanyń shapaǵatyn kórip, batasyn alyp, tastary órge órmeledi. Jandarbek ata tirshiliktiń bel-belesin elmen birge keshti.
Halyqtyń alaqanǵa salyp asqaqtatqanyna qaramastan qarapaıym qalpynan aýytyqyǵan, astamshylyq tanytqan kezi bolǵan joq. Jandarbek qoja sharıǵat jolyn berik ustanyp, ózin-ózi damytyp otyrdy.
Aqkól-Jaıylmanyń atyn elge tanytqan asyl azamattar kóp. Olar qaı-qaısy bolsyn atamekeniniń qýatty qoldaýyna ıe bolǵanyn, Jandarbek atanyń batasynyń shapaǵatyna bólengenin maqtanyshppen aıtady.Mine, oblysymyzda osyndaı áıgili qojalar ómir súrip, asyl qasıetterimen el aýzynda esimderin qurmetpen atalyp keledi.
Amantaı TOIShYBAIULY
