ELDIK QUNDYLYQTAR: DIN, DIL, DÁSTÚR

Memleket basshysy 3 qańtarda (2024) «Egemen Qazaqstan» gazetine bergen suhbatynda: «Biz ozyq oıly ult retinde halqymyzdy ydyratatyn emes, biriktiretin joldy tańdap, tek qana alǵa qaraýymyz kerek. Jalpyulttyq qundylyqtar bárinen joǵary turýǵa tıis», dedi. Halyqty biriktiretin, yntymaqqa uıytatyn eldik qundylyqtardyń biri – senim, ıaǵnı din desek, qatelespeımiz. Ókinishke qaraı, keıingi kezeńde túrli kúshter dindi qoǵamdy biriktirý jolyna emes, jik salý maqsatyna paıdalandy. Onyń saldaryn biz áli kúnge kórip te kelemiz. Osy oraıda eldiń janyn aýyrtqan, zııalylarǵa qam jegizgen dinı ala-qulalyqtan qalaı arylamyz? Eldik qundylyqtar – din men dil, dástúr men bilik úılesimin laıyqty kádege jaratyp, halyqtyń yntymaǵyn arttyrý úshin ne isteý kerek? Gazet redaktsııasy uıymdastyrǵan kezekti dóńgelek ústel osy taqyrypqa arnaldy.
Jıynǵa «Otandastar» qorynyń prezıdenti, Tótenshe jáne ókiletti elshi Abzal Saparbekuly, abaıtanýshy, IT salasy mamany Sultan Ybyraev, QMDB Dinı ýaǵyz-nasıhat bóliminiń meńgerýshisi, PhD, kúrdeli ýaqytta Atyraýda ókil ımam bolǵan Batyrjan Mansurov, dintanýshy, fılosofııa ǵylymdary­nyń kandıdaty Keńshilik Tıyshhan, din salasyndaǵy memlekettik saıa­sat sarapshysy Erjan Baıbol qatysty. Sharany «Qazaq gazetteri» seriktestiginiń bas dırektory, akademık Dıhan Qamzabekuly júrgizdi.

Dástúrdi dáripteý mańyzdy

Dıhan QAMZABEKULY:

– Bul jıynda kótergeli otyrǵan taqy­rybymyz qoǵamnyń búgingi tirshi­li­gi úshin de, eldiń erteńi úshin de asa mańyzdy. Din men dil, dástúr men bilik – qaı zamanda bolsyn mańyzy men mánin joǵaltpaıtyn eldik qundylyqtar. Taıaý­da gazetimizge bergen suhbatynda Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev ozyq oıly, sapaly ult týraly keleli oı-pikir aıtty. Ulttyq qundylyqtardy damytý, eldiń rýhanı birligi men berekesi mańyzdy ekenin atap kórsetti. Búgingi qoǵamda dindi qundylyq jáne ómir salty retinde ustanýda qordalanǵan másele kóp. Sizder muny jaqsy bilesizder, tipti osy jumystyń qaınaýynda júrsizder. Bilikterińizdi jumsap, ońtaıly sheshýge atsalysyp ta kele jatyrsyzdar.

«Jalpy, eldegi din salasyna keleń­sizdikter qashan keldi?» degen suraqqa jaýap berý úshin tarıhymyzǵa barlaý kerek. Kez kelgen nárse sebepsiz bolmaıdy. Biraq biz, Prezıdent aıtqandaı, ozyq oıly ult retinde alǵa qaraýymyz qajet. Bul – buryn qatelikke urynǵan baýyrlarymyzdy shetke teppeı, olqy­lyq­tarymyzdy túzeýge áreket jasap bolashaqqa durys qadam basýdy talap etetin jol izdeý degen sóz. Ult basylymdary osy problemalardy sheshý maqsatynda dáıekti oı-pikir aıtyp, qoǵamdy salamattandyrýǵa úles qosyp júr. Búgingi maqsatymyz da – «Egemen Qazaqstan» gazeti men ınternet-saıty arqyly júz myńdaǵan oqyrmanǵa sizderdiń sózderińizdi, oılaryńyzdy jetkizý.

Birinshi kezekte ulttyq biregeılik pen jalpyulttyq qundylyqtardy qalyp­tastyrýda din men qoǵamnyń úılesimi týraly pikirlerińizdi ortaǵa salsańyzdar. Din men qoǵam qalaı ortaq toqtamǵa kelýi kerek jáne búgingi problemalar neden týyndap jatyr? Qazir halqymyzǵa teris dinı aǵymdar tarapynan qandaı qaýip bar? Búginde áleýmettik jelilerde elbuzar qıly oı-pikir aıtylyp qalady. Bul arnaıy arandatýshy toptardyń áreketi me, álde ashyq qoǵamda bolýǵa tıis zańdylyq pa? Munyń eldiń birligine qateri qandaı?

Shyny kerek, búgingi jurt dinge sekemmen qaraıdy. Din salasy áli de júıelenip, bir arnaǵa túse qoıǵan joq dep oılaıdy. Biz qoǵamnyń aınasy bolǵandyqtan, qarapaıym halyqtyń bul sekemi men kúdigine mamandardy tartyp, jaýap bergenimiz jón. Qoǵamdy biriktirýshi, beıbitshilikti ýaǵyzdaýshy dinı qundylyqtar sońǵy ýaqytta kóbine negatıvti sıpatta da aıtylyp jatqanyn baıqaımyz. Munyń qanshalyqty zardaby bar? Din halyqty biriktirýshi emes, adamdardy bir-birinen alshaqtatatyn kúshke aınalyp ketpeı me? Osy suraq­tar­ǵa jaýap retinde alǵashqy sózdi múftııat ókili, din qaıratkeri Batyrjan myr­zaǵa bersek. 

Batyrjan MANSUROV:

– Búgin ǵasyrdan astam tarıhy bar gazet tórinde qoǵamdaǵy ózekti de ja­ýapty másele týraly keńesip otyrmyz. Din, dil, dástúr – halqymyzdyń jany men júregi. Birinshiden, Memleket basshysynyń jyl basyndaǵy súbeli suhbaty elge paıdasy tıgen, kóptiń kókeıindegi saýaldarǵa jaýap bergen máni tereń áńgime bolǵanyn atap ótkim keledi. Din salasynyń mamandary da ony oqyp, eldik usynys-oılardy túrtip alyp, ártúrli deńgeıdegi jıyndarymyzda nasıhattap jatyrmyz.

Qazaqstan musylmandary dinı bas­qar­masy alǵash qurylǵan sátten bas­tap qoǵammen etene jumys isteýdi maqsat tutty. Ata-babamyzdan bizge mura asyl dinimizdi qalaı órkendetemiz, qalaı halyqqa júıesimen jetkizemiz degen maqsatta mańyzdy jobalardy iske asyryp kelemiz. Múftııat 2024 jyldy «Islam jáne dástúr qundylyǵy jyly» dep belgiledi. Óıtkeni din men dástúr – egiz uǵym. Ekeýin bir-birinen ajyratý durys emes. Osy jyl aıasyndaǵy is-sharalardyń alǵashqysy taıaýda kıeli Túrkistan shaharynda uıymdastyryldy. Konferentsııamyzǵa elimizge tanymal zııa­ly qaýym ókilderi men din salasynyń bilikti mamandary qatysyp, «Islam jáne dástúr qundylyǵy jylynyń» shy­myl­dyǵyn ashyp berdi.

Din máselesindegi keleńsizdikterge kelsek, ókinishke qaraı, qoǵamdy alań­datarlyq syn-qater barshylyq. Aı­talyq, 90-jyldary ata-baba seni­mi­men qýana qaýyshqan halqymyz din dese, emeshegi ezilip turatyn. Namaz oqı­myn degen adamǵa dereý jaınamazyn usynyp, tipti taza súlgisin berip, qurmet kórsetetin. Al búginde namazhannan «Qaı baǵytty ustanasyń?» dep sekemdenip suraıtyn halge jettik.

Onyń basty sebebiniń biri – táýel­sizdik jyldary jurttyń ál-aýqa­tyn kóteremiz dep, rýhanı salanyń sa­la­mat­ty­lyǵyn qoldan shyǵaryp aldyq. Tıisti baqylaýdyń joqtyǵynan «dinı bilim alamyz» degen jastar Pá­kis­tan, Iran, Saýd Arabııasy, My­syr, Túrkııa, t.b. musylman elderiniń qıly baǵyttaǵy dinı oqý oryndaryna talǵaýsyz túsip, kóptep bilim alyp jatty. Ókinishke qaraı, din úırenemin dep shekara asqan sol jastarymyz boıyndaǵy dástúr qundylyǵyn joǵaltyp aldy. Elge qaıtqan soń, óz­de­ri oqyǵan jerdiń dinin ǵana emes, jat mádenıetin de nasıhattaı bastady. Iaǵnı árqaısysy túrli mekteptiń ókili bolyp oraldy. Olar dinnen saýatty bolǵanymen, dástúrimizden beıhabar edi. Sodan jat mádenıet pen salt-dástúrdi bizge tyqpalaýǵa kóshti. Al eldegi qara­pa­ıym jurtshylyq shetelde oqy­ǵan dep solardyń aýzyna qarap, ýaǵy­zyn boılaryna darytty. Sal­dary­nan qoǵamda dinı dúrdarazdyq týyndady.

Sondyqtan bul problemanyń aldyn alýdyń jáne qalyptasqan ahýaldy túzetýdiń biregeı joly – dástúrdi kóbirek dáripteý. Men PhD dokto­­­ran­­­tý­rany ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ult­tyq ýnıversıtetinde oqyp, hadıster men qazaq maqal-mátelderiniń baılanysyn zerttedim. Eger ǵasyrdan-ǵasyrǵa jalǵasyp kele jatqan maqaldarymyzdyń túbine úńilsek, paıǵambar hadısterimen úndesip jatqanyn kóremiz. Qazaqtyń tyıymdary men yrymdary, salt-dástúr qundylyqtary – bári de dinmen sátimen ushtasady. Biz halyqqa dinimizdi nasıhattaýda dástúrdi de qosa aıtyp, din sala­mattylyǵyn, dil durystyǵyn ornyq­tyra alamyz.

Bir ǵana mysal aıtaıyn. Bala kúni­mizden dastarqan ústinde nannyń qıqy­myn jınap jep qoıýshy edik. «Nandy jerge tastaýǵa bolmaıdy, obal bolady» degen senimmen óstik. Bul – ata-babadan jalǵasqan dástúrdiń bir kóri­nisi. Endi astaryna úńilsek, dál osy másele hadıste de aıtylǵanyn kóremiz. Paı­ǵam­barymyz (s.ǵ.s.): «Nanǵa qurmet kór­setińiz. Óıtkeni ol Alla Taǵala tara­pynan aspannyń bereketi bolyp bizge kelgen. Al kimde-kim jerge túsken qıqymdy alyp jeıtin bolsa, onyń kúnási keshiriledi» deıdi. Qazaq osyndaı hadısterge súıene otyryp «nandy baspa», «obal bolady» dep urpaǵyn tárbıeledi.

Dinsiz qoǵam bolmaıdy

Dıhan QAMZABEKULY:

– Búgingi kóterip otyrǵan taqy­ry­by­myz «jat aǵym», «destrýk­tıvti dinı toptar» jaıynda dabyl qaqqan qoǵam synynan týyndap jatqany aıan. Tarı­hymyzǵa qarasaq, el aldynda júr­gen zııaly qaýym ókilderi qashan da rý­hanı salada neniń kerek, neniń jat eke­nin aıqyndap berdi. Solardyń para­saty men sanasynyn ótken dú­nıe ha­lyqtyń júregine jetti. Osy oraı­da, Abzal Saparbekuly, kelesi suraqty ózińizge qoıǵym kelip otyr. Birqatar memlekettik qyzmette iste­di­ńiz, elimizdiń Túrkııadaǵy elshiligin basqardyńyz. Bizben dini bir, tili men dástúri uqsas, tarıhy ortaq baýyr­las Túrik eliniń din sala­syndaǵy je­tis­tik­te­ri qandaı? Olardyń osy sa­la­daǵy oń tájirıbesi biz úshin óte ma­ńyzdy.

Abzal SAPARBEKULY:

– Meniń túsinigimde din men qoǵam – bir-birinen ajyramaıtyn dúnıeler. Din­siz qoǵam bolmaıdy. Al qoǵam esh­ýa­qytta bir orynda turmaıdy, tiri aǵza sekildi únemi damý jaǵdaıynda ómir súredi. Ol ózin jańǵyrtpaǵan jaǵdaıda damýda artta qalyp, tyǵyryqqa tireledi. Bul oıdy Prezıdentimiz de «Egemendegi» suhbatynda jańashyl bolý, alǵa qaraý turǵysynda aıtyp otyr.

Biz jalpyadamzattyq qundylyqtar bar ekenin jaqsy bilemiz. Adamgershilik, adaldyq, baýyrmaldyq sekildi qasıet qaı qoǵam úshin de qajet. Osy qundy­lyqtyń bári de túptep kelgende, dinmen ushtasady. Óıtkeni adam Qudaıǵa senip, bulardy tabıǵı túrde qabyldaıdy. Bizdiń dinimiz de soǵan úndeıdi. Paıǵambardyń ózi jerdegi adamdardy kórkem minezben kemeldikke jetkizý úshin jiberilgeni málim. Biz dindi eshqashan qoǵamnan bólek qarastyra almaımyz.

Batyrjan myrza kezinde jastary­myz­dyń shetelge din oqımyn dep baryp, sol jerdiń mádenıetin, dilin sińirip kelgenin durys aıtty. Boıla­ryn­da óz ultymyzǵa tán rýhanı ózek bol­maǵandyqtan, ózge jurttyń qańsy­ǵyn ońaı qabyldaıdy. Máselen, arab halqy men túrki halyqtarynda áıel­diń qoǵamdaǵy róli ártúrli. Tarıhı eń­bek­ter­de «túrki halyqtarynyń áıel­de­ri turmysqa shyǵarda ózi sheshim qa­byl­daıdy» delingen. Ákesi sultan bolyp otyrsa da, ony bireýge zorlap uzata almaıdy, pikirin suraıdy. Osynyń ózi bizdiń arab elderinen ózgesheligimizdi baıqatady. Al qazir arabtyń saltyna moıyn burǵan keıbir qyzdarǵa qarap, janym ashıdy. Betin túgel búrkenip, óz-ózin qoǵamnan shettetip júr. Buǵan dinniń eshqandaı qatysy joq. Islam dininde áıelderdiń erkindigi baryn joqqa shyǵarýǵa bolmaıdy. Adam nadandyǵyn tereń oqymaýdan kórý kerek.

Ókinishke qaraı, kezinde patshalyq Reseıde, keıin keńes odaǵynda qazaq halqy keminde eki ǵasyrdaı dinsizdendirý saıasatynyń qurbany boldy. Dinimizben birge salt-dástúrimizdiń, dilimizdiń bir bóliginen aıyryldyq. Táýelsizdik alǵan tusta halqymyzdyń jan-dúnıesi tap-taza aq paraqtaı edi. Sol paraqqa syrttan kelgen túrli dinı toptardyń ókilderi qalaǵanyn jazdy. Óz senimin, dilin úıretýge tyrysty. Saldarynan el ishin alasapyran qyldy. Keshegi Qańtar qasireti – sonyń bir saldary.

Al túrik halqy biz sekildi taza paraq bolǵan joq. Árıne, Atatúrik zamanynda, tipti odan buryn da dinniń memlekettik basqarý júıesindegi yqpaldy kúshinen aıyrý úshin reformalar júrgizildi. 1820-jyldardan bastap-aq sharıǵat zańdarynyń ornyna zaıyrly zańdar qabyldanyp, keıin Atatúrik tusynda bul saıasat qatań júrgizildi. Biraq, shyn máninde, ol dinmen emes, dinı dogmalarmen kúresken edi. Ol zamanda túrli adasqan tarıqattar men dinı aǵymdar kóp boldy. Mine, solarǵa tyıym salyndy. Bul úrdis áli de júrip jatyr.

Al búgingi Túrkııanyń memlekettik basqarý tájirıbesi óte qyzyq. Bir ja­ǵynan zaıyrly, ekinshi jaǵynan mı­nıstrlik deńgeıinde din basqarmasy bar. Bul zaıyrlylyq sıpatyna qansha­lyq­ty sáıkes keletini – basy ashyq suraq. Atatúrikten bastaý alǵan osy tájirıbe eldiń tutastyǵyna, halyqtyń birligine nuqsan keltiretin túrli faktorlarǵa jol bergen joq. Óıtkeni qazirdiń ózinde Túrkııada destrýktıvti Element­ter kóp emes. Onyń negizgi sebebi, birin­shi­den, joǵaryda aıtqandaı eldiń dinı saıa­­sa­tyndaǵy jetistikter bolsa, ekin­shi­den, halyqtyń dinı ımmýnıteti kúshti. Kez kelgen túrikke baryp dinde joq ótirik nárseni nasıhattaı almaısyz. Iaǵnı olarda qoǵamdyq dinı qorǵanysh qasıeti qalyptasqan. Halqy saýatty, eshkim olardy teris jolǵa tartyp kete almaıdy. Osy turǵydan bizdiń túrik qoǵamynan úırenetinimiz kóp.

Dindarlyq pen zaıyrlylyqqa ortaq ustanym kerek

Dıhan QAMZABEKULY:

– Damyǵan musylman elderiniń ozyq tájirıbesi bizge aýadaı qajet. Ke­le­si suraqty basqa qyrynan qoıǵym kelip tur. Murat Móńkeuly «Men qaýip etkennen aıtamyn» degen. Qoǵam keleshegine qaýip tóndiretin jaıttardy tilge tıek etpekpin. Qańtar qyrǵynyn jaqsy eske saldyńyz. Bul memleketke, táýelsizdigimizge qaýip tóndirgen kúsh­ter­diń áreketi bolatyn. Ol jerde dinı Elementterdiń qıly deregi ashylyp jatyr. Biz buǵan qalaı jol berip qoıdyq? Qoǵamdy dúrdarazdyqqa ıtermeleıtin túrli jat aǵymdarǵa nelikten toqtaý salynbady? Sultan Smaǵululy, siz Abaıdyń tanymy men bilimi arqyly jas býynǵa jaqsy paıym jetkizip júrsiz. Bú­gin­gi urpaqtyń adaspaýyn oılap, olar­dyń «tilin tabý úshin» ne isteýimiz kerek?

Sultan YBYRAEV:

– Negizinen din salasynda keleń­siz­dikter tek búgin emes, buryn da bol­ǵan. Shákárimniń «shataq din» dep aı­tatyny, moldalardy synaǵany bári­miz­ge jaqsy tanys. Kezinde jádıdtik baǵytty negizdegen, halyqty aǵartýǵa jumyldyrǵan Ismaıyl Ǵaspyraly degen ǵulama ótken. Sol zamanda Reseı ımperııasynda jádıdtik baǵytta bilim beretin 5 myńǵa tarta mektep-medrese jumys istegen eken. Qazaqtyń Alash zııalylary da sol mektep-medreselerde bilim alǵany belgili. Olar moldanyń da aldyn kórdi, dúnıeniń ǵylymyn da oqydy. Endi Abaıdyń kózqarasymen qarasaq, 38-qarasózinde «tolyq adamdy» tárbıeleýdiń joly dep bes nárseni aıtady. Birinshiden, adam ózin tanýy kerek, odan keıin Qudaıdy tanýy kerek, budan soń adamshylyǵyn buzyp almaı mal tabý kerek deıdi. Bul jerde qazirgi jemqorlyq máselesi kóterilip turǵanyn kóremiz. Sosyn dúnıeni taný kerek deıdi. Bul degenimiz ne? Qazirgi kúni mekteptegi «pán» degen sózimiz «fánı» sózinen shyqqan, ıaǵnı bul – fánıdi, dúnıeni meńgeretin ǵylym degen sóz. Sońǵysy – zııannan qashý kerek deıdi. Osy 5 ustanymdy balabaqshadan bastap mektep baǵdarlamasyna engizip, balalarymyzdy tárbıeleýge kúsh salsaq, búgingi kóp keleńsizdikten qutylar edik.

Qoǵamda túrli adam bar. Bir bóligi – dindar qaýym, ekinshileri – zaıyrly. Osylardyń arasynda kelispeýshilik bolmaýy úshin bir-birin óte jaqsy bilýge tıis. Qazir dindarǵa «nadan kim?» deseń, «Qudaıyn tanymaǵan adam» ekenin aıtady. Al zaıyrly ustanymdaǵy adamnan surasań, ol moldany kórsetedi. Osy eki jaqtyń arasynda ekeýi de moıyndaıtyn ortaq ustanym, aqıqat bolýy kerek. Sol aqıqatty ár tarapqa túsindirip, moıyn­­da­ta alsaq, ózara úılesimdi orta qa­lyp­ta­sar edi. Alash arystaryna qara­saq, olar dindi de, dúnıeni de qatar usta­nyp, biz aıtyp otyrǵan orta jolda bolǵanyn kóremiz.

Óskeleń urpaqtyń sanasyna jaýaptymyz

Dıhan QAMZABEKULY:

– Keńshilik myrza, siz de osy kóte­ril­gen oıdy jalǵastyra tússeńiz. Biz sizdiń dinı destrýktıvti ıdeıaǵa ýlanǵan adamdarmen, Sırııaǵa ketip, qaıtyp oral­ǵan teris aǵym ókil­de­ri­men tikeleı ju­mys iste­genińizdi bile­miz. Jalpy jat aǵym­dar­dan saqtaný joldary qandaı? Ne isteý kerek?

Keńshilik TIYShHAN:

– Eldik pen tynyshtyqtyń, yntymaq pen aýyzbirliktiń qadirin beıbitshi­li­ginen aıyrylǵandar biledi. Sol tynysh­ty­ǵymyz ketpeı turǵanda osyndaı kúr­­deli máselelerdi sheshýdi qolǵa alyp, qo­ǵamdy túıtkildi problemalar­dan aryl­týdyń jolyn izdeý – kez kel­gen mem­­lekettiń birinshi kezekte qolǵa ala­tyn sharýasy bolsa kerek. Eńsesin tiktep, eldigin qalyptastyra bastaǵan mem­leketimiz úshin de din salasyndaǵy ózekti másele­lerdiń orny bólek. Bul ju­mys­­tarǵa tikeleı aralasyp, destrýk­tıv­ti dinı aǵymdaǵy adamdarmen betpe-bet júzdesip, olardyń ishki problemalarymen tanysyp, qazannyń ishinde qaınap júrgendikten, biz de óz tarapymyzdan dinı keleńsizdikterdi qalaı sheshemiz de­gen suraqqa jaýap izdeımiz. Birde oǵan jaýap tabamyz, keıde jaýap tappaı daǵ­daryp qalatynymyz ras.

Adamnyń sanasyna ıelik etý – qazirgi za­manda túrli kúshterdiń ózara básekege tús­ken basty maqsattarynyń birine aınalǵany jasyryn emes. Kim bireýdiń sanasyna ıelik etse, sony ózine qyzmet etkizedi. Bul úrdis din salasyna da dendep enip ketti. Úlken álemdik saıasattyń bir bóligi retinde dinı rakdıkalızmdi de sanaly túrde jasap otyrǵan uıymdar bar ekenine kúmán joq. Sol úshin de qoǵam ishinde dúrdarazdyq týdyrý, sol arqyly eldi bólshekteý, belgili bir saıa­sı múddege paıdalaný qazir álemdik deń­geı­de júrip jatyr.

Budan shyǵatyn qorytyndy: biz óske­leń urpaqtyń sanasyna ózimiz birinshi bo­lyp ıelik etýimiz kerek. Ulttyń dás­túrin, saltyn, ǵylymyn úıretý ar­qyly olardyń ishki ımmýnıtetin qalyp­tas­ty­rý, durys baǵyt-baǵdar berý – ult­tyq ıdeologııamyzdyń ustyny bo­lýǵa tıis. Ár azamat osyǵan atsalysýy kerek. Qo­ǵam­nyń bárin bir qalypqa salý qıyn. Óıtkeni bizde dinı áralýandyq bar, túrli Etnos ókilderi ómir súredi. Biraq qoǵamdy alǵa tartatyn negizgi basymdyq – memleket quraýshy ulttyń aýyzbirligi qalǵan usaq-túıek toptardy úıirip alyp ketetin deńgeıde bolýǵa tıis. Túrkııanyń da artyqshylyǵy osynda bolsa kerek.

Sırııaǵa ketken azamattardyń da óz halqynyń ulttyq qundylyqtarynan, mádenıetinen, tipti qarapaıym otbasy­lyq dilden jurdaı ekenin kórdik. Radı­ka­lızm problemasyn zerttep júr­gen sarapshylar da teris dinı aǵymǵa tús­kenderdiń kóbi otbasylyq qundy­lyq­tar boıyna sińirilmegen ortalardan shyqqanyn rastaıdy. Onyń ishinde tárbıe máselesi birinshi kezekte. 90-jyldary dinge erkindik berilgende de, bizdiń qoǵamnyń eń kemshin tusy sol edi. Din ulttyq qundylyqtarynan aıyryla jaz­­daǵan abdyrańqy qoǵamǵa keldi. Ekin­­shiden, jahandyq aqparattyq aǵyn táýelsizdikpen birge esikten endi. Sol tasqynnyń tereńine batyp kete jazdap, qaqalyp-shashalyp júrip óz jolymyzdy tabýǵa tyrystyq. Degenmen ýaqyt bir orynda turmaıdy, ol zaman ótti. Búgin biz ótkenge qarap otyrmaı, qatelesken jerimizden qaıtýǵa, joǵaltqanymyzdy túgendeýge kóńil bólýimiz kerek.

Dıhan QAMZABEKULY:

– Keńshilik myrza, sizder Sırııadan qaıtqan balalarmen jáne olardyń ata-analarymen tikeleı jumys iste­di­ńizder. Sonyń nátıjesi qalaı? Olar bizdiń qoǵamǵa beıimdeldi me?

Keńshilik TIYShHAN:

– Balalar óte tez beıimdeldi. Olardyń boıyndaǵy refleksıvti qorqynysh jyl­dam joıylady. Óıtkeni balanyń sanasynda úlkenderge qaraǵanda qasa­rysý degen qasıet joq. Sondyqtan Sı­rııa­dan qaıtqan jetkinshekterdiń betin beri qaratý jeńil boldy. Bir jaǵynan arasynda jasy úlkendeý balalar joq edi. Ol jaqtyń salttary boıynsha qyz balalardy erterek turmysqa berip jiberedi, bolmasa satyp jiberedi eken. Bizge tipti 13-14 jastaǵy turmysqa shyq­­­qan qyzdar balalarymen keldi. Al er balalar «Mýaskar» deıtin áskerı la­gerge jiberilip, 11-12 jastan keıin soǵysqa attanyp otyrǵan. Kóbi atys-shabysta qyrylyp qalǵan. Sondyqtan bizge kelgen balalardyń eń úlkeni 12 jasta edi. Kóbi 5-6 jastaǵy qara do­malaqtar. Olardy mektepke bergennen keıin qoǵamǵa tez beıimdelip ketti. Biraq alǵashqyda kózin ashqannan jarylys pen soǵysty kórip ósken olar kósheden kólik ótse de, ústeldiń astyna jasyrynyp qalatyn. Ne úshin ekenin surasaq, kóliktiń dybysy qulap kele jatqan bombaǵa uqsaıdy eken.

Áıelderdiń de kóbiniń betburysy nátıjeli boldy. Óıtkeni kóbiniń kúıeýi jat ólkede jer jastanǵan. Shyn musyl­man­shylyq dep senip barǵan dúnıesin ol jaqtan tappaı, beti qaıtyp, elge kelgen soń tynyshtyq pen táýelsizdiktiń qadirin uǵynyp, táýbesine kelip jatty. Degenmen adam balasy qandaı jaǵ­daı­da da ózin aqtap turady ǵoı. Sol áıelder arasynda da ózderiniń shetel asyp ketýine memleketti kinálaǵandar tabyldy. «Nege bizdi ustap qalmady? Osyndaı jaǵdaıǵa qalaı jol berdi? Internettegi teris ýaǵyzdarǵa nege tyıym salmady? Osynyń bárine jol ashyp qoıyp, endi bizdi nege jaýapqa tartady?» degender bolǵany ras. Bir jaǵynan bul sózderiniń jany bar. Óıtkeni «rýhanı qundylyqtardy balalardyń sanasyna sińirý úshin ne jasaı alamyz?» degen máselege úńilsek, óz tarapymyzdan da kemshilikter jiberilip jatqanyn baıqaımyz. Mysaly, din memleketten bólingen degen jeleýmen zaıyrlylyqty dinnen múldem bólip tastaýdy sátti qadam deı almaımyn. Óıtkeni jas balalarǵa rýhanı baǵyt-baǵdar báribir kerek. Eger biz ony bermesek, olar ózderiniń rýhanı suranysyn ınternetten, shetelden izdep ketedi. Halqymyzdyń ǵasyrlar boıy qalyptasqan din men dástúr úıle­si­mindegi qundylyqtaryn mektep­ten bas­tap jas urpaqtyń sanasyna quıýymyz qajet. Sebebi, adamnyń bo­ıyn­daǵy ıman, Qudaı, din sekildi sak­raldi dúnıelerge qajettiligin zaıyr­lylyq qaǵıdattary toltyra almaıdy.

Dinı aqparat sýıtsıdpen teń be?

Dıhan QAMZABEKULY:

– Kelesi suraǵymdy Erjan Baıbolǵa qoıǵym kelip otyr. Qo­ǵam­da qaýǵa saqal, bet-júzin tum­shalaǵandardyń syrtqy túr-turpaty kóp synǵa iligedi. Budan da ózge prob­lema jeterlik. Munyń bári mem­leket tarapynan zańdyq negizde qalaı ret­telip jatyr?

Erjan BAIBOL:

– Eń aldymen din salasyndaǵy mem­le­kettik saıasatqa kelsek, onyń negiz­gi basym baǵytynyń biri – adamnyń dinı jáne nanym-senim bostandyǵyna quqy­ǵyn qamtamasyz etý ári oǵan kepildik berý. Kim nege senedi, qalaı senedi, qandaı ǵıbadattar jasaıdy, qaı dindi ustanady – óz erki, oǵan memleket te máj­búrlemeıdi.

Ekinshiden, osydan kelip týyndaıtyn salıqaly saıasat – adamdardyń jáne dinı uıymdardyń arasynda nanym-senimge qatysty ózara qurmet pen tózimdilik qatynasyn ornatý. Bul – dinı saryndaǵy túrli alaýyzdyq pen arazdyqtyń, tipti dinı Ekstremızmniń aldyn alýdyń negizi. Sondyqtan memleketimizdiń din sala­syn­daǵy eń mańyzdy mindettiń biri – eshýaqytta dinı negizde jekkórýshilik pen tóz­beýshilikti týdyratyn is-áre­ket­terge jol bermeý. Úshinshi baǵyt – memlekettik qurylymnyń jáne mem­le­kettik basqarýdyń zaıyrly qaǵı­dat­taryn saqtaý. Tórtinshi baǵyt – eli­miz­degi dinı birlestikterdiń arasynda dinaralyq jáne konfessııaaralyq dıa­log pen kelisimdi nyǵaıtý. Dinı bir­les­tik­terdiń jáne mıssıonerlerdiń qyz­me­tin memlekettik retteý. Qazir bizde 18 konfessııany quraıtyn 4 myńǵa jýyq dinı birlestik bar. Besinshi baǵyt – din salasyndaǵy zań buzýshylyqtardyń aldyn alý.

Ulttyq halyq sanaǵynda azamat­ta­rymyzǵa qandaı dindi ustanatyny nemese ustanbaıtyny týraly suraq qoıylady. 2009 jylǵy sanaqta osy suraqqa jaýap berýden bas tartqan, ıaǵnı óziniń dinin, nanym-senimin kór­set­kisi kelmegenderdiń qatary 81 myń adamdy quraǵan edi. Al 2021 jyl­ǵy sanaqta olardyń qatary 2,1 mln adam boldy, ıaǵnı 26 ese ósken. Aıta ke­terligi, sol azamattarymyzdyń 1,7 mıl­­lıonǵa jýyǵy – qazaq. Yqylym zamannan búginge deıin «álimsaqtan beri musylmanmyn» dep eseptep kelgen qazaq endi ózin ıslam dinimen baılanys­tyr­ǵy­sy kelmeıdi. Munyń sebebi nede? Biz ony tereńnen zerttep, tıisti sharalardy qabyldaýymyz qajet, bul – memleketimizdiń basty múddesiniń biri.

Sarapshylardyń paıymdaýynsha, bul jerde geosaıası múddelerdiń áreketi kórinis taýyp otyr. Elimizdiń túrki-musyl­mandyq órkenıetke kiretini, qa­zaq halqynyń basym bóligi ózin «mu­syl­manmyn» dep esepteýi teris kúsh­terge unamaıtyn sııaqty. Sondyqtan qazaqqa dástúrli dinin qorqynyshty etip kórsetý jumystary júrip jatyr. «Qazaq eshýaqytta shynaıy musylman bolmaǵan» nemese «musylmandyqtyń zııany kóp» degendi aıtatyn jańa qozǵa­lys­tar paıda bolyp, qoǵamda beleń alýy – osy astarly saıasattyń kórinisi.

Sondaı-aq keıde jaýapty oryndar dinge qatysty názik tustardy baıqamaı jatady. Mysaly, jaqynda Senatta «Qa­zaqstan Respýblıkasynyń keıbir zań­namalyq aktilerine bilim berý, tálim­ger­lik jáne balalardyń qaýipsizdigi máseleleri boıynsha ózgerister men tolyqtyrýlar engizý týraly» zań jobasy maquldandy. Ol jerde mektepte sýı­tsıd, zorlyq-zombylyq, qoǵamǵa, zańǵa qarsy áreketterdi aqtaıtyn aqpa­rat­tarǵa jol berilmeýi kerek ekeni qa­ras­ty­rylǵan. Bul durys, árıne. So­nymen birge dinı aqparatty da taratýǵa shekteý qoıylǵan. Bul jerde dinı Ekstremızm men terrorızm emes, qandaı da bir dinı aqparatty mektepte aıtýǵa bolmaıdy dep tur. Óz kezeginde «Dinı qyzmet jáne dinı birlestikter týraly» zań boıynsha mektepte dinı birlestikterdiń jáne mıssıonerlerdiń qyzmetine onsyz da tyıym salynǵan. Demek, artyq normany engizgende oılanýymyz kerek.

Endi qoǵamda «Dinı aqparat sýıtsıdpen, zorlyq-zombylyqpen teń be?» degen zańdy suraq týyndap jatyr. Zań áli kúshine engen joq. Osyndaı kezde biz dinı radıkalızmdi aıyptaımyz dep zaıyrlylyqtyń radıkalızmin oıatyp almaǵanymyz jón.

Meniń aıtqym keletini, osy syndy máseleler qoǵamǵa, onyń ishinde ata-analarǵa, pedagogterge, balalarǵa, mem­lekettik qyzmetkerlerge dinniń qaýip­ti ekendigi týraly ıdeıany taratyp jat­qan­daı. Shyn máninde, dinniń bizdiń qoǵam úshin róli qandaı? Osy oraıda, onyń jaqsy tustaryn, elge paıdaly jaqtaryn, jasampazdyq kúshin paıdalanyp, dinge degen memlekettik ustanymdy qaıta qaraý qajettigi bar ekenin aıtqym keledi.

Zııaly qaýym – qoǵamnyń aınasy

Dıhan QAMZABEKULY:

– Memleket – qoǵamdaǵy din salasyn retteýshi. Mektepke dindi barǵyzbaýdyń da belgili bir sebepteri bar shyǵar. Balaǵa eń aldymen, ata-anasy baǵyt-baǵdar berýge tıis. Keshegi keńes zamanynda biz de ata-anamyz arqyly dindi tanydyq emes pe? Osy oraıda qoǵamda jastardy sońynan ertetin, dil, dástúr, senim jóninen olarǵa úlgi kórsetetin rýhanı tulǵa, zııaly adamdar kerek. Onyń portretin qalaı jasaımyz? Mysaly, burynda zııaly retinde Muhtar Áýezov, Qanysh Sátbaev, Aqjan Mashanı ónege edi. Al qazirgi qoǵamda halyqty osylaı artynan erte­tin kóshbasshy zııaly bar ma? Jastar din men dástúrdi teń ustaıdy dep kimge elikteýi kerek?

Abzal SAPARBEKULY:

– Zııaly qaýym – qoǵamnyń aınasy. Al jastardy eldiń erteńi deımiz. Nege? Óıtkeni olar qalaı qalyptassa, elimizdiń bolashaǵy da sondaı bolmaq. Zııaly adam – búgingi jastardy tárbıeleıtin tulǵa. Ókinishke qaraı, bizde zııalylar keıde memlekettik, halyqtyq múddeni shetke ysyryp qoıyp, ózderiniń jeke basyna qatysty máselelerdi kópshilik aldynda talqylap, talasyp-tartysyp jatady. Bul zııaly qaýymnan kútetin úlgi emes. Olar ultty uıytatyn yntymaqqa, birlikke jumys isteýge tıis. Olardyń jańashyldyqty, progressıvtik ıdeıalardy nasıhattaǵany jón. Ondaı adamdar bar ma? Menińshe, bar, biraq biz sol kisilerdiń oı-pikirlerin durys jetkize almaı jatyrmyz. Bizde qazir synshyldar men minshilder kóp, al salmaqty sóz aıtatyn kisilerdi kórsete almaı otyrmyz. Sózdiń qadiri ketip barady. Dinı taqyrypta qoǵamdaǵy túıinderdi tarqatýǵa septigi tıetin sóz aıta alatyn adamdardy el aldyna shyǵarasaq nur ústine nur.

Jastar rýhanı tulǵany izdeıdi

Batyrjan MANSUROV:

– Ras, qazirgi jastar zııalyny, rýhanı tulǵany kórgisi keledi. Soǵan elikteýge tyrysady. Biraq búgingi zııaly qaýym ókilderiniń kóbi, shyny kerek, dinı máselege shorqaq. Bes paryzdyń ózin bile bermeıdi. Al jas býyn meshitterdi toltyryp jatyr. Túrkııadan bir delegatsııa kelip, bizdiń juma namazymyzǵa qatysqany bar. Solar meshittegi ja­maǵat­tyń deni jastar ekenin kórip tań­ǵaldy. Úlkender joqtyń qasy. Al túrli toı-tomalaqqa barsań, qolyna rómke ustaǵannyń deni – úlken kisiler. Endi búgingi jastar ne isteıdi? Kimge qaraıdy? Kimdi úlgi tutady? Búgingi zııalynyń basty problemasy da osynda: ata-baba dinin kóp bilmeıdi. Men ózim meshitte minberge shyǵyp ýaǵyz aıtamyn. Sonda kóbine Abaıdyń sózderin dáıek etemin. Shákárimdi nasıhattaımyn. Jastar jaqsy tyńdaıdy. Alash qaıratkerleriniń aıtqan sózderi keremet. Al qazirgi kúni asyl dinimizdi aıtatyn, ımandylyq pen salamatty dildi nası­hattaıtyn zııa­ly qaýym ókilderi nege az? Ras, Abaı men Alashtan beri qaraı din salasynda jastarǵa úlgi etetin zııalyny kóp taba almaı otyrmyz. Sonyń kesirinen qazirgi jas­tar áleýmettik jeli­de belsendi ánshi­ler men ártisterdiń sońy­nan erip ketti...

Sultan YBYRAEV:

– Ata-babamyz bizge «eki dúnıeni teń usta» dep ósıet qaldyryp ketken. Zııalylarymyz da eki dúnıeni teń ustap, jastarǵa baǵyt-baǵdaryn, aqyl-oıyn aıtyp otyrsa, jaqsy bolady dep esepteımiz. Qazir ádiletti qoǵam quramyz dep jatyrmyz. Al ıslam degenniń ózi – ádildik. Qaı zamanda bolsyn adam balasy bir rýhanı qajetilikke muqtaj. Din bolmasa, basqa nársege senedi. Kommýnızm de – senim, fashızm de – senim. Eger dindi qoǵamnan ysyryp tastasań, onyń ornyna osy sekildi kez kelgen, tipti bizge jat bir senim júıesi keledi. Sondyqtan biz jastarymyzdy ata dinimizdiń káýsarynan sýsyndatyp otyrsaq, olardyń adaspaýyna septigimizdi tıgizemiz.

Abzal SAPARBEKULY:

– Bir suraq týyndap tur. Qazir hıdjab kıetin qyzdar nege kóp? Adam­dar­­dyń Ekonomıkalyq-áleýmettik jaǵ­da­ıyna baılanysty sol kıimdi kııýge májbúrlik bar ma? Óıtkeni ol arzandaý ekeni belgili...

Erjan BAIBOL:

– Hıdjab – bizde eń kóp talqylanatyn taqyryp. Óıtkeni termın retinde zań­na­mada qarastyrylmaǵan. Qyz bala qa­ra­­­paıym ǵana mektep formasymen bir­ge basyna jaı ǵana oramal taqsa, ol hıdjab pa? Túrli jıyn, asta quran oqylsa, áıelder jaǵy basyna oramal taǵyp otyrady. Keıingi kezde hıdjab sóziniń ózi qoǵamda kıkiljiń týyndatý úshin ádeıi paıdalanylatyn sııaqty. Ekinshiden, qazir blogerlerge «hıdjab kııý úshin aqsha tóleıdi eken» degen aqparat jarııalanyp jatyr. Bul solaı bolǵan jaǵdaıda eki arada kelisim jasa­lady. Eger oǵan qol qoıylsa, bir­den qylmystyq is qozǵaýǵa bolady. Óıt­keni bul dinı arandatýshylyqqa jata­dy. Jalpy, dinge qarsy kez kelgen aran­da­tý­shylyq, jalǵan sóz, qaralaý zańmen jazalanýy kerek.

Keńshilik TIYShHAN:

– Shyn máninde, oramal, betti búr­ke­meleý, balaq qysqartý degenniń bári – tek syrtqy belgiler ǵana. Dinı aǵym­men kúreste syrtqy atrıbýttar­men kúresý jetkiliksiz, eń birinshi adamnyń sanasymen jumys isteý kerek. Másele – sonda. Memleket tarapynan halyqqa, jastarǵa aǵartýshylyq ba­ǵyt­ta júıeli jumys júrgizilse, pa­ran­ja, hıdjab degen máseleler ózinen-ózi sheshiler edi. Al tek syrtqy kıimi­men, saqalymen kúrese bersek, sana­sy radıkaldanǵan adamdar raıy­nan esh­qashan qaıtpaıdy. Tipti bolmaı bara jatsa, memleketten kóship ketedi. Sal­darynan keıingi ýaqytta balalaryn mektepten shyǵaryp alyp, Reseıde onlaın oqytý úrdisi de kóbeıip barady. Endeshe ne isteýimiz kerek: kúshtep áreket etemiz be, álde óz azamattarymyzdy ulttyq qundylyqtarmen qamtamasyz etip, túsindirý jumystarymen aınalysamyz ba?

Ústine qap-qara kıim kıip, betine paranja nemese tor perde jaýyp alyp, muny súnnet dep túsindiretinder bar. Osynyń bári qoǵamǵa jat dúnıe ekenin dástúrimiz arqyly teriske shyǵaryp, óz mádenıetimiz ben dilimizdi nasıhattaýy­myz kerek. Biraq bul bir sózben sheshe salatyn másele emes. Mysaly, saqal qoıý da, basqa oramal tartý da qazaqtyń dástúrinde bar nárse. Biraq onyń bári ornymen, jasyna qarap júzege asqan.

Joǵaryda aıtylǵandaı, «Zııaly kim?» degen suraqqa biraýyz pikir aıta keteıin. Qazir zııalyny qoldan jasaý úrdisi bar. Zııaly qoldan jasalmaıdy. Din salasynda zııaly shyǵýy úshin dinniń aǵartýshylyq kúshine mán bergenimiz jón. Zııaly adam áleýeti myqty, IQ-i joǵary adamdardan shyǵýǵa tıis. Al qabiletti jastar medresege bara ma, joq pa? UBT-dan eń tómen ball alyp, basqa joly bolmaǵan soń medresege túse salǵan shákirtten erteń ult zııalysy shyǵýy ekitalaı.

Abzal SAPARBEKULY:

– Túrkııada Atatúriktiń kezindegi eki úderis kóp synaldy. Eń aldymen olar dinı mektepterdi japty da, kóppartııaly júıege ótkende Atatúriktiń ózi qurǵan partııasy dinı mektepterge qaıtadan ruqsat berdi. Bular zaıyrly mektep bolǵanymen, dinı pánderdi de oqytady, qyzdar men uldar bólek bilim alady. Iaǵnı saıasat dindi qoldandy. Ekinshisi – turban máselesi. Bul – hıdjabqa uq­saı­tyn túrikterdiń ulttyq kıimi. Bas­tapqyda oǵan da qarsy kúresti. Mem­le­kettik qyzmetke, mektepterge jolatpady. Biraq keıin ruqsat berdi. Qazir Túrkııada oramal problemasy joq, óıtkeni túrik qoǵamy oǵan daıyn ekenin kórsetti. Biz de osyndaı ońtaıly joldy tabýymyz kerek. Ol úshin zııalylar, saıasatkerler kóp oılanýy qajet.

Keńshilik TIYShHAN:

– Eń aldymen, qyz balalar oramal taqsyn-taqpasyn, biz zaıyrly qoǵam­nyń ókili retinde onyń senim bos­tan­dyǵyna qurmetpen qaraı bilýimiz qajet. Sonymen birge zaıyrly ortanyń (mektep, mádenı oryndar, t.b.) kıim talabyn kúshteý dep uǵynbaý qajet. Keıde tipti tal­qy­laýǵa turmaıtyn máselede biz bir-biri­miz­diń betimizdi tyrnap, shashymyzdy julyp jatamyz. Shyn máninde, qa­zaq­tyń ulttyq kıimi retinde oramalymyzdy, ımandy kıinýdi nasıhattasaq, utylmaımyz.

Dıhan QAMZABEKULY:

– Qurmetti qonaqtar, eń aldymen, osy is-sharaǵa kelip, keleli oı-pikirlerińizdi orta­ǵa salǵandaryńyz úshin rahmet aı­tamyn. Bul – óte kúrdeli ári keń aýqymdy taqyryp. Kórshi Reseıdiń tul­ǵa­lary «Eger bizdiń mádenıetimizden pravoslav dinin alyp tastasaq, orys mádenıeti bolmaıtyn edi» deıdi. Biz de dástúrli dinimizge qatysty osyny aıtamyz. Biz zaıyrly jolmen júremiz. Din qoǵamnan bólektenbeıdi. Ol úshin ulttyń rýhanı ımmýnıtetin kóterýimiz kerek. El ishindegi kelispeýshilikter úshin bir-birimizdi jaý kórmeı, jikke bólinbeı, sanaly adam deńgeıinde sheshe bilgenimiz durys. Oǵan qoǵamnyń barlyq salasy kúsh biriktirgeni jón. Búgingi jıyn barysynda aıtylǵan pikirlerdi sarapqa sala kele, biz osy maq­satqa jete alatynymyzǵa senimimiz artty.

 

Daıyndaǵan –

 Eskendir ZULQARNAI,

«Egemen Qazaqstan»