Dinsiz qoǵam qurdymǵa ketedi
Dinniń, senimniń qoǵamda alatyn orny erekshe. Bul másele tek qana HIH nemese HH ǵasyrdyń dinı sotsıologııasy úshin emes, árbir kezeń úshin mańyzdy bolyp esepteledi. Shynynda da, senim men adam bolmysy arasynda óte tereń baılanys bar. Doktor Genrı Lınk[1] óziniń «Dinge oralý» atty kitabynda AQSh-ta psıhologııalyq zertteýler bóliminiń bastyǵy retinde 15321 áıel men er adamdarǵa jasaǵan zertteý nátıjesi men 73226 psıhologııalyq testiniń qorytyndysyn bylaısha keltiredi: «Bir dinge sengen jáne qulshylyq oryndaryna úzbeı baratyn jandarda adamdyq jáne kórkem minez-qulyq, dinge dushpandyq tanytyp, qulshylyq oryndaryna barmaıtyn adamdarǵa qaraǵanda jaqsy kórinis tapqan ári berik qalyptasqan».
Al, Deıl Karnegı[2] bolsa: «Ýaıymdy tasta, ómirińe mán ber» atty kitabynda ýaıym-qaıǵynyń aldyn alý sharalarynyń biri retinde mynalardy jazǵan: «Búgin jarty saǵattyq tynyǵý ýaqytyn bólemin. Bul tynyǵý kezinde Haq Taǵalany oılaımyn», – deıdi. Bunyń ózi Allany zikir etýdiń, ýaıym-qaıǵydan qutylyp, az da bolsa jandy tynyqtyrýǵa áseriniń baryn bildiredi. Qoǵamdaǵy árbir jeke tulǵa Allany jıi eske alsa, basyna qıynshylyq túskende sabyr etip, qýanysh kelgende shúkir etse, qoǵam ózdiginen kemeldengen bolar edi. Bul týrasynda Quran Kárimde «Raǵyd» súresiniń 28-shi aıatynda Alla Taǵala:
«Bilip qoıyńdar! Júrekter tek Allany zikir etýmen ǵana ornyǵyp, tynyshtyq tabady» - demeı me?!
Garvard ýnıversıtetiniń fılofosııa ǵylymynyń professory Ýıllıam Djeıms[3]: «Ýaıym-qaıǵyny emdeıtin eń qýatty dári – dinı senim», – degen. Doktor A.A.Brıll[4] shynaıy dindar bolǵan kisiniń rýhanı aýrýlarǵa shaldyǵýy múmkin emestigin aıtady. Psıhologııa mamandary duǵa men qýatty senimniń renish, ýaıym men qorqynyshqa jol bermeıtinin dáleldegen. Bul úsh kesel – aýrýlarymyzdyń jartysyn týdyrǵan sebepter. Eń ataqty psıhıatrlardyń biri doktor Karl Iýnk[5] «Rýhty túsiný jolyndaǵy qazirgi zaman adamdary» atty kitabynda mynalardy jazady: «Sońǵy otyz jyl ishinde dúnıeniń ár tarapynan kóptegen naýqastardy qabyldadym. Júz shaqtysyn emdedim, otyz bes jastan asqandardyń aýrýǵa shaldyǵýynyń negizgi sebebi – dinı senimderin joǵaltqandyqtarynan edi. Bular ómirge dinı kózqaraspen qaramaıdy, dindar joldastary sııaqty áreket etpeıdi. Dinı senimderine qaıta oralmaı, tolyǵymen shıpa taba almaıdy» deı kele, adamdar dinı senimge bekinbese, rýhanııattan jurdaı bolsa, janǵa daýa tabýlary óte qıyn ekendigin aıtqan. Bul týraly Quran Kárimde «Zúmár» súresiniń 22-shi aıatynda:
«Allany eske alýda júrekteri qataıǵan pendelerge qandaı ókinish. Olar ashyq adasýda», – delinedi.
Psıhologtar júıkemiz juqaryp, rýhymyz quldyrap, ishki jan-dúnıemiz qınalǵanda, bireýge muńymyzdy shaǵyp, jeńildeýdi dári retinde kóredi. Eshkimge aıta almaıtyn ishki syrlarymyzdy estıtin jáne kúlli nársege kúshi jetetin Allaǵa ǵana aıta alamyz, jalǵyz sodan kómek kúte alamyz. Islam dini seniminde bolýdyń otbasy turaqtylyǵyn baıandy etýdegi róli asa úlken. J.Domınııan «Ajyrasý» atty kitabynda dinı úkimder boıynsha jasalǵan nekelerde basqalarǵa qaraǵanda, ajyrasý az kezdesetindigin aıtýda. Eńbekte dinı senimi joq adamdardyń ajyrasý dárejesiniń óte joǵary ekendigi kórsetiledi[6].
HIH ǵasyrdaǵy dinı sotsıologııany qarastyrǵanda myna máselelerge kóńil aýdarý mańyzdy: ımany, dinı senimi álsiz adamdardyń ózin-ózi ólimge ıtermeleýi kóp kezdesedi. Materıaldyq jaǵdaıdyń barlyq nárseni sheshetinin maquldaǵandar statıstıkalardy muqııat zerttegen kezderinde jańylysqandaryn túsinedi. Mysaly, AQSh-ta jyl saıyn júz dáriger óz-ózin ólimge baılaıdy. Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymy jáne BUU baspasózderine qaraǵanda Japonııada 22477 adamnyń sýıtsıd oqıǵasy tirkelgen. 1978 jylǵy statıstıkalarǵa súıensek, mundaı ólim kórsetkishi Shvetsııada 20000 adam bolypty. Barlyq nárseni materııaǵa tirep, Ekonomıkany negizgi tirek retinde túsindiretinderdiń bul jerde oılanýlary kerek-aq. Mundaı qoǵamda Islam dini ornyqpaǵandyqtan, rýhanı túrde sharshaǵan adamdar ómirden túńilip, óz-ózderine qol jumsaýda. Aqıqat din júregine ornaǵan adamnyń ımany óz-ózine qol jumsaýyna jol bermeıdi.
Al, Allaǵa naǵyz ıman keltirgen quldary ondaı jamanshyqlyqqa áste barmaıdy. Ardaqty Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) bul jóninde:
«Múminniń isi qandaı ǵajap! Onyń qaı isi bolmasyn qaıyrly. Alaıda, bul musylmannyń ǵana mańdaıyna buıyrǵan. Ol jaqsylyqqa tap bolsa, birden shúkirshilik etedi − bul oǵan qaıyrly. Eger ol qandaı da bir qıyndyqqa tap bolsa, dereý sabyrlylyq tanytady − bul oǵan qaıyrly», – dep buıyrǵan.[7]
Osyǵan baınalysty qasıetti Quranda da:
«Áı, múminder! Sabyr jáne namazbenen (Alladan) járdem tileńder, kúdiksiz Alla sabyr etýshilermen birge»,[8] – dep buıyrady.
Dinsiz qoǵam, qoǵamsyz da din ómir súrýi múmkin emes. Din – qoǵamnyń damýyna birden-bir áser etetin qozǵaýshy kúsh. Buny ótken tarıhymyzdan anyq kórýimizge bolady. Sol dinderdiń ishinde Islam dini qoǵammen jáne sol qoǵamdy qalyptastyratyn adamzat dúnıesimen óte tyǵyz baılanysty. Nátıjede mynadaı qorytyndy pikirdi aıtýǵa bolatynyna kóz jetkizdik: demek, dinsiz qoǵamnyń, al qoǵamsyz dinniń ómir súrýi múmkin emes.
Alla Taǵala asyl dinimiz – Islamanan, júrektegi ımannan aıyrmasyn!
Baqytjan Ótkelbaev
[1] Genrı Frıdrıh Lınk (1767-1851) – nemistiń botanık, Entsıklopedıst ǵalymy.
[2] Deıl Brekenrıdj Karnegı (1888-1955) – amarıkandyq pedagog, psıholog ǵalym.
[3] Ýıllıam Djeıms (1842-1910) – amerıkandyq fılosof, psıholog ǵalym.
[4] Abraham Arden Brıll (1874–1948) – amerıkandyq psıhıatr ǵalym.
[5] Karl Gýstav Iýng (1875-1961) – shveıtsarıalyq psıhıatr ǵalym.
[6] HHI ǵasyr: Bilim berý jáne rýhanııat máseleleri. Ǵylymı eńbekter jınaǵy. Shymkent
[7] Buharı, Zeket, 50; Mýslım, Zeket, 124, (1053).
[8] Baqara súresi, 153-aıat.
