Din taǵylymyndaǵy babalar tájirıbesi

Ibragım Keldibaıuly 
«Áziret Sultan» meshitiniń naıb ımamy

– Assalaýmaǵaleıkúm, Ibragım qajy. Suhbatymyzdy «Babalarymyzdyń dinı ustanymy qandaı baǵytta boldy?» degen suraqtan bastasaq. Sebebi, áleýmettik jelide «babalarymyz Islam dininde bolmaǵan» degen syńaıly túrli jazbalar taralyp júr...

– Babalarymyz táýelsizdik jyldarynan buryn da Islam dinin ustanyp, shynaıy áhli súnnet jolynda boldy. Naqtyraq aıtar bolsaq, amalda súnnıttik Hanafı mázhabyn, senim máselesinde Ábý Mansýr ál-Matrýdı mektebin ustandy. Tarıhqa úńilsek, Deshti Qypshaq dalasynda kóptegen hanafı ǵalymdary jetilip, bul aımaq hanafı mázhabynyń ortalyǵyna aınaldy.

Sondyqtan biz ejelden Islam dinin berik ustanǵan ǵana halyq emespiz. Biz –asyl dinniń órkendeýine ózindik úles qosqan halyqpyz.

Qazaq jerinen shyqqan Qoja Ahmet Iassaýı (H ǵ.), Ábý Ibrahım Ishaq ál-Farabı (H ǵ.), Ismaıl ál-Jaýharı ál-Farabı (HI ǵ.), Hıbatýlla át-Tarazı, Hýsam ad-dın ás-Syǵnaqı, Qaýam ad-dın ál-Itqanı ál-Farabı át-Túrkistanı (HIV ǵ.), Muhammed ıbn Bázzáz ál-Kerderı, Muhammed Haıdar Dýlatı (HVI ǵ.), berisi Abaı, Shákárim, Máshhúr Júsip t.b. – bári de fıqhta hanafı mázhabyn, aqıdada (senimde) matýrıdı mektebin ustanǵan. Keshegi Maral Ishan, Naýan Haziret, Dosjan Haziret, Ǵumar Qarash, Aqyt Úlimjiuly, Sádýaqas Ǵylmanı syndy dinı qaıratkerlerimiz qazaq dalasynda sol dástúrdi úzbeı jalǵady.

Sondaı-aq, qazaq eliniń kóne quqyqtyq qaǵıdalary, zańnamalary, atap aıtsaq, «Qasym hannyń qasqa joly», «Esim hannyń eski joly», «Jeti jarǵy» zańdary Ábý Hanıfa mázhabyna negizdeldi. Al, búgingi Qazaqstan musylmandary dinı basqarmasynyń ustanyp otyrǵan baǵyty da – osy.

Keshegi Shákárimniń «Musylmandyq kitaby («Musylmandyq sharty» dep te atalyp júr)», Y.Altynsarı atamyzdyń «Musylmandyq tutqasy» eńbekterindegi amal máseleri Ábý Hanıfa mázhabyn negiz etse, senim máselesinde Matýrıdı aqıdasymen úndesip jatyr.

Mine, biz budan babalarymyzdyń qandaı joldy ustanǵanyn kóremiz.

Degenmen, elimizdiń birligine nuqsan keltirip, halqymyzdyń senimine selkeý túsirgisi keletin keıbir destrýktıvti dinı aǵym ókilderi ár túrli pikirler taratyp, azamattardy ekiudaı kózqarasqa shaqyrady.

– Destrýktıvti dinı aǵymdar aıtyp qaldyńyz. Jat aǵymdardyń qaýpi qandaı?

–Árbir jat aǵymnyń jekelegen qaýip-qaterleri bar. Jalpylama aıtqanda, elimizdiń bereke-birligine, tutastyǵyna, azamattardyń ómirine tóngen qaýip deýge bolady. Jeke ómiri oırandalyp, taǵdyrlary talqandalǵan baýyrlarymyzdy estip, bilip otyrmyz. Adamdy Otanynan, otbasynan, jaqyndarynan oqshaýlaý arqyly óz ıdeıalogııasynyń tutqynyna aınaldyrý – kez kelgen destrýktıvti jat aǵymdardyń ádeti. Tipti, azamattardyń oı-sanasyn táýelsizdikti joqqa shyǵaryp, Otandy moıyndamaıtyn deńgeıge deıin quldyratady. Sol arqyly ózderiniń radıkaldy maqsattaryna jetelep, kez kelgen tapsyrmaǵa daıyndaıdy. Mine, bul – jat aǵymdardyń eń qaterli tustary.

–Qazirgi tańda el birligine qaýip tóndiretin qandaı aǵymdardy atap ótýge bolady?

–Búginde zańmen tyıym salynǵan aǵymdar bar. Ǵalamtorda olardyń tizimderi de jarııalanǵan. Al, keıbir bizdiń tarıhymyzdy kústanalaıtyn, eldigimizdi joqqa shyǵaratyn, zaıyrlylyq qaǵıdattaryn mensinbeıtin, asyl dinimiz ıslamdy qaralaıtyn toptar da kórinis tabýda. Ózderińiz biletindeı, Quran men súnnetti jáne sáláfııa ataýyn jalaý etetinder, quranshy, daǵýatshy, táńirshi, t.b. sózderdi jeleý etetinderdi aıtýǵa bolady.

– Jastarymyzdy qaıtsek olardyń quryǵynan aman saqtap qala alamyz?

–Jastarymyzdyń jat aǵymdardyń quramyna ketýleriniń sebepteri kóp, árıne. Dinı bilimsizdik, durys dinı aqparattyń bolmaýy, dindi senimdi qaınarlardan úırenbeý syndy mańyzdy qoǵamdyq-teologııalyq faktorlarmen qatar, jeke bastyń faktory, áleýmettik jaǵdaılar da áser etýi múmkin.

Jat aǵym bakterııa, vırýs sııaqty. Qaı jerde álsizdik bolsa, qaı jerde saqtaný, aldyn alý sharasy bolmasa, sol jerde órken jaıady. Sondyqtan da, árbir azamat ózi durys dinı aqparattarmen óziniń ımanı ımmýnıtetin kúsheıtip, ózine rýhanı súzgi qalyptastyrsa, dindi senimdi qaınarlardan úırenip, durys aqparattarmen sýsyndasa, odan saqtanýǵa bolady.

Din óz betimen úırenetin qundylyq emes. Bul sózimiz din qoljetimsiz dúnıe degendi bildirmeıdi. Kerisinshe, meshitterden, arnaıy ustazdardan úırense – din jeńil bolýmen qatar, senimdi qundylyqqa aınalady.

Qala berdi, san ǵasyr boıy eshbir dinı alaýyzdyqqa boı aldyrmaǵan balalarymyzdyń tarıhı tájirıbesin jańǵyrtýymyz qajet.

–Ǵalamtordan din úırenýshiler bar ǵoı...

–Árıne, bul HHI ǵasyr. Tehnologııalyq múmkindikter ǵasyry. Dinı bilim alý úshin de zamanaýı múmkindikti paıdalaný barysynda barynsha abaı bolý kerek. Iaǵnı, tek qana senimdi resýrstardan úırengen abzal.

–Ol jaǵynan múmkindikter jasalǵan ba?

–Árıne, búgingi tańda Qazaqstan musylmandary dinı basqarmasynyń resmı saıty muftyat.kz, sonymen birge muslim.kz, azan.kz, sunna.kz, ummet.kz, mazhab.kz, t.b. otyzǵa jýyq dinı saıt jumys jasaýda.

Buǵan qosa, «Munara» gazeti, «Iman» jýrnaly, «Hıkmet» teleradıo stýdııasy bar. Dinı qundylyqtardy osyndaı senimdi resýrstardan úırený kerek.

Sonymen qatar, Aqparat jáne qoǵamdyq damý mınıstrliginiń Din ister komıtetine qarasty kazislam.kz portaly bar. Bunda da dástúrli Islam qundylyqtary, din men dástúr sabaqtastyǵy, jat aǵymnyń aldyn alý baǵyttary boıynsha  jumystar atqarylýda.

–Jat aǵymdardyń aldyn alý úshin qandaı jumystar jasalýda?

–Destrýktıvti aǵymdardyń aldyn alý úshin qyrýar jumystar atqarylýda. Joǵaryda atalǵan dinı BAQ jumystary QMDB-nyń qadaǵalaýymen halyqty barynsha qajetti dinı aqparattarmen qamtamasyz etýde. Aıtalyq, bıylǵy tótenshe jaǵdaı kezinde, Ramazan aıynda karantın talaptaryna baılanysty jamaǵat úshin meshitterdiń esigi jabylǵanymen, saýap pen izgilik, ýaǵyz-nasıhat esikteri jabylǵan joq. Halyqty durys dinı aqparattarmen qamtamasyz etý, destrýktıvti aǵymdardyń aldyn alý maqsatyndaǵy jumystar onlaın rejımde jalǵasyp otyrdy. Internet resýrstary arqyly Bas múftı bas bolyp juma ýaǵyzy, Ramazan aıynda «30 kúnde 30 suhbat», «Ramazandaǵy Quran Hatym», «Suraq-jaýap» syndy arnaıy jobalar, onlaın suhbattar men ýaǵyzdar júzege asyrylyp, osy saıttar arqyly halyqqa keńinen nasıhattaldy.

Taǵy bir aıta ketetini, Bas múftıimiz Naýryzbaı qajy Taǵanuly hazirettiń tapsyrmasymen bıylǵy jyly QMDB-nyń janynan Dinı ońaltý bólimi, Aqparat jáne qoǵammen baılanys bólimi quryldy, «E-Múftııat» jobasy iske qosyldy. Bul Qazaqstan musylmandar dinı basqarmasynyń Respýblıkalyq deńgeıdegi destrýktıvti aǵymdardyń aldyn alý úshin atqarǵan jumystarynyń bir qyry ǵana. Al, árbir óńirdegi ókildikter deńgeıinde, qala, aýdan deńgeıinde de atqarylyp jatqan jumystar az emes.

Azamattardy bilikti dinı mamandarmen tikeleı baılanysqa shyǵyp suraqtaryna jaýap ala alady. Dinı aqparat berý ortalyǵynyń táýlik boıy 33-30-30 nómeri arqyly adamdar ómirinde týyndaǵan dinı máselelerge jaýap ala alady. Ótken bir aıdyń ózinde ortalyq qyzmetkerleri 3 000 dinı suraqqa jaýap qaıtaryp, halyq suranysyn qanaǵattandyrǵan.

–Radıkaldy, destrýktıvti aǵymdardyń aldyn alý úshin bilikti mamandar qosynynyń mańyzy aıryqsha. Bul baǵytta qandaı jumystar jasalýda?

–Durys aıtasyz. Bul baǵytta ýaǵyz-nasıhat, aǵartý jumysymen qatar, mamandardyń biliktiligi men bilimi de mańyzdy ról atqaratyny sózsiz. Qazir dinı mamandar daıyndaý jóninen elimizde tolyqtaı múmkindik jasalǵan. Aıtalyq, Qazaqstan musylmandary dinı basqarmasyna qarasty 9 medrese, 6 qarılar daıyndaý ortalyǵy, Nur-Sultan jáne Almaty qalalarynda Imamdardyń biliktiligin jetildirý ınstıtýttary bar. Sonymen birge, joǵary dinı bilim beretin «Nur Múbárak» Islam mádenıeti ýnıversıteti jumys jasaýda.

Bular – bilikti dinı kadrlar daıyndaý, halyqtyń dinı saýattylyǵyn kóterý, durys dinı nasıhattyń úzdiksiz jasalýy úshin óte mańyzdy dinı oqý oryndary. Bilikti mamandar daıyndalýda árbir oqý ordasynyń róli aıryqsha. Aıtalyq, ózim eki jylǵa jýyq basshylyq qyzmet atqarǵan «Astana» medrese-kolledji qurylǵan 10 jylda 286 túlek bitirip shyǵyp, kóbisi dinı salada jemisti qyzmet etip keledi.

Osy oraıda aıta ketýge tıisti bir jaıt: keıbir qaıyrymdylyq mekemeler men qoǵamdyq qorlardyń ashqan ortalyqtary resmı túrde medrese bolyp sanalmaıtynyn aıta ketý kerek. Bul týraly qoǵamda qalyptasqan jańsaq pikir bar.

–Babalarymyzdyń dinı tutastyǵynyń máni nede?

–Babalarymyz bir senimniń ústinde uıysyp, sózge toqtady. Zańdy ımam sanalǵan el moıyndaǵan ǵulamalaryn tyńdady. Altaıdan Atyraýǵa, Syrdarııadan Saryarqaǵa deıingi ulan-baıtaq atyrap bir ǵana amal mektebi men bir ǵana senim mektebinde boldy. Shyńǵystaǵy Abaı men batystaǵy Ǵumar Qarashtyń, Kókshe jerindegi Naýan Haziret pen Syr óńirindegi Maral ıshannyń seniminde alshaqtyq bolǵan joq. Qazirgi tańda Qazaqstan musylmandarynyń qarashańyraǵy bolǵan QMDB-nyń ustanymy da – osy ata-babamyzdan qalǵan dańǵyl joldy jalǵastyrý.

Shyn máninde, bul ımanı tutastyq – búgingi tańdaǵy qazaq qoǵamyna asa qajetti babalardyń tarıhı tájirıbesi.

–Osy tutastyqty saqtaý úshin ne istemek kerek?

– «Altaý ala bolsa aýyzdaǵy ketedi. Tórteý túgel bolsa tóbedegi keledi». Ol úshin bizge ımanı birlik kerek. Bizge shetelde otyrǵan dinı kósemderdiń pátýasyn tyńdap, artynan erýdiń esh qajettiligi joq. Shekara syrtyndaǵy árbir dinı qaıratkerdiń ýaǵyzynda óz eliniń múddesi, ózderiniń mádenıeti men dástúri bolýy múmkin. Budan abaı bolý kerek. Eskeretin bir jaıt, Alla Taǵala buıyrǵan asyl joldy ustanyp, ımandy, taqýa bolý úshin basqa bir eldi úlgi tutýdyń qajeti joq. Halqymyzdyń beıbit túrde sonaý VII ǵasyrlardan bastap erkindikpen qabyl alyp, ǵasyrlar boıy danalyqpen jalǵastyrǵan rýhanı jádigerlerine, kıeli amanatqa ıe bolsaq, sonda shynaıy otansúıgish musylman bolamyz.

–Rahmet. Alla sondaı ómirdi násip etsin.

–Sizge de Alla rıza bolsyn!

Suhbattasqan, Orazbek SAPARHAN