DIN MEN DÁSTÚRDI BIR-BIRINE QARSY QOIý – PÁTÝASYZ IS

Taıaýda rýhanııat keńistiginde mańyzdy eki oqıǵa boldy. Biri – 2024 jyldy «Din men dástúr qundylyqtary» dep ataǵan múftııattyń Túrkistanda ótkizgen konferentsııasy. Ekinshisi – osy taqyrypta «Egemen Qazaqstan» gazeti uıymdastyrǵan arnaıy basqosý. Eki is-sharaǵa da túrli sebeptermen qatysa almaǵandyqtan jamaǵat ókiliniń bazynasy nemese azamattyq qoǵam ókiliniń ult damýyndaǵy ózekti máselege kózqarasy dep qabyldaýǵa bolatyn maqalany usynýdy jón kórdim.

Nıls Bor «Qarapaıym aqıqatqa qaıshy jalǵan sóz bolady. Al biraq tereń aqıqatqa basqa bir tereń aqıqat qaıshy bolýy múmkin», degen eken. Din, senim jáne dástúr – tereń aqıqat fenomenderi keńistiginen. Degenmen búgingi qazaq qoǵamynda týra osy din men dástúr, olardyń ushtasatyn, ne qaıshylyqqa túsetin jeri týraly pikir almasýlar kóp ortada túrli deńgeıde daıyn­dy­ǵy bar azamattardyń qatysýymen qyzý júrip jatyr.

Bul – ulttyń damýy jáne zaman erek­she­likterinen týyndaıtyn zańdy qubylys. Birinshiden, uzaq merzim ımperııalar quramynda ıdeologııalyq qysym saldarynan óziniń dini men dástúrinen aıyryla jazdap táýelsizdikke qol jetkizgen ultymyz jahandaný synaǵyna tótep berip, zaman tezinen abyroımen ótý úshin berik mádenı tirek pen aıqyn rýhanı temirqazyqqa muqtaj. Ekinshiden, qazirgi zamannyń negizgi ereksheligi bir jaǵynan jańa tehnologııalar men jasandy ıntellektiniń adam­zat ómirine yqpalymen anyqtalsa, ekinshi jaǵynan BANI degen aǵylshyn akronımimen beriletin bulyńǵyr, mort, boljaýǵa kelmeıtin, alańdaýshylyǵy mol álem dep sıpattalady.

Adamzat tarıhy kórsetkendeı jańa tehnologııamen qarýlaný jaýapkershiliktiń jańa deńgeıin qajet etedi. Munyń eń kórneki mysaly – ıadrolyq tehnologııa. Durys paıdalansa ol keremet ıgilikter syılaıdy, al burys paıdalansa, náýbetke ushyratýy múmkin. Iaǵnı tehnologııa jetilip, onymen qarýlanǵan adamzattyń durys nemese burys sheshimniń quny da ósken saıyn mádenıet pen rýhanııattyń mańyzy arta bermek. Ekinshi jaǵynan, BANI áleminde damýdyń strategııalyq baǵytynan, ıaǵnı adamzattyń izgilik jolynan aýytqymaýda qundylyqtar men tárbıeniń mańyzdylyǵy kún saıyn aıshyqtalyp keledi. Bul rette bilim men tárbıe qatar júrý qajettigin myń jyl buryn aıtyp ketken uly babamyz Ál-Farabıdiń danalyǵy men kóregendigine taǵy da bir bas ıemiz.

Damyǵan elderdiń tarıhyna kóz júgirt­sek, kezinde olardyń ata-babalary us­tanǵan din qaǵıdattary, sonyń negizinde qalyptasqan Etıka men moral memlekettiń qalyptasýy men qoǵamnyń damýynda úlken ról atqarǵanyn kóremiz. Sonymen qatar qaýymdasyp ómir súrýdiń ortaq erejelerin qalyptastyrýda jazylmaǵan ádet-ǵuryp, dástúrlerdiń de róli erekshe. Áleýmettaný, Ekonomıka, saıasattaný ǵylymdarynda olardy jáne dindi beıresmı ınstıtýttar dep ataıdy. Osy ınstıtýttardyń qoǵam damýyna, adamdardyń sheshim qabyldaýyna, minez-qulqyna yqpaly keıingi jyldary tereń zerttelip jatyr. 1981 jyldan beri júrgizilip kele jatqan «Álemdik qundylyqtardy zertteý» («World Values Survey») jobasy – osynyń jarqyn mysaly. Bul aýqymdy zertteý 100-ge jýyq memleketti qamtıdy. Onyń 6-tolqyny (2011 jyl) jáne 7-tolqyny (2018 jyl) Qazaqstanda da júrgizildi.

Keıingi jyldary otandyq ǵalymdar da bul baǵyttaǵy zertteýlerdi jandandyryp keledi. Sebebi atalǵan Evolıýtsııa, árıne, bizge de qatysty. Eki jyl buryn zańgerler konferentsııasy ótti. Bir ǵalym tarıhymyzdaǵy zańdar men erejelerdiń bastaýy «Qasym hannyń qasqa joly», «Esim hannyń eski jolynan» jáne Táýke hannyń «Jeti jarǵysynan» bastalady dep baıandama jasady. Osyǵan qatysty men «Sonda qazaq qoǵamy Qasym hannyń qasqa jolyna deıin qandaı erejelermen ómir súrdi? Sózsiz, ol Shyńǵys hannyń ıasalary, odan birneshe ǵasyr buryn kelgen ıslam zańnamasy jáne myńdaǵan jyl boıy qalyptasqan ulttyq dástúr. Osynyń bári de – joǵaryda atalǵan Qazaq handyǵynyń úsh zańdar toptamasynyń qaınar kózderi», degen edim. Iaǵnı tarıhta esimderi altyn árippen jazylǵan uly bılerimiz de sheshim qabyldarda osynyń bárin eskergen.

«Dástúrdiń ozyǵy bar, tozyǵy bar» dep uly Abaı aıtqandaı, árbir ult, árbir qoǵam oqtyn-oqtyn óziniń damýyna tusaý bolatyn ádet-ǵuryp, erejelerden arylyp turady. Memleket damýynda bul zańdar Evolıýtsııa­sy arqyly júzege asady.

Osydan 150 jyl buryn bir amerıkalyq ǵulama: «Zań óskeleń adamǵa pishilgen kıim sekildi bolý kerek, ol tym tar bolsa deneni qysyp, ósýdi tejeıdi, biraq tym shubalańqy bolyp ketse adam oǵan shalynyp qulaýy múmkin», degen eken. Qasıetti kitaptar túsken álemdik dinderdiń qaǵıdattary men erejeleri dinge deıingi nanym-senimderge qaraǵanda ómirdiń barlyq derlik salasyn qamtyp, adamzat damýyn jańa deńgeıge kóterýge rýhanı negiz boldy. Sonymen birge sol qasıetti kitaptardyń taralý shekarasymen anyqtalatyn órkenıetterdegi moral men Etıka negizderin qalyptastyrýda álemdik dinder sheshýshi ról atqardy.

Bul turǵyda kezinde ıslam zańnamasy júıeli, egjeı-tegjeı jazylǵanyn atap ketken jón. Osy oraıda HII ǵasyrdaǵy Ortalyq Azııa ǵulamasy Býrhanýddın Ál-Marǵı­na­nıdiń «Ál-Hıdoıa» kitabyn qazaq tiline aýdarýdy qajet dep esepteımin. Sebebi osy kitap mazmunynan VII-XII ǵasyrlar aralyǵynda ıslam zańnamasynyń qanshalyqty jan-jaqty bolǵanyn kóre alamyz. Mysaly, sol zamannyń ózinde kapıtal ıesi men basqarýshy arasyndaǵy qarym-qatynas, eńbek daýlary, áıelderdiń haqtary men múlik quqyqtary sekildi kúrdeli normalar bolǵan.

Kezinde túrli nanym-senimderdi ustan­ǵan qaýymdardyń osy álemdik dinderdi qabyldaýynda da kókeıindegi kóptegen suraqqa jaýap taba alatyn jan-jaqty júıe bolýy da mańyzdy ról atqarsa kerek.

Dinniń fılosofııa men ǵylymnan negizgi aıyrmashylyǵy onyń myzǵymas qaǵı­dattary men taǵan-tuǵyrlarynda dep aıtylady. Degenmen din de adamzat órkendeýine qyzmet jasaıtyn fenomen ekenin eskersek, damýdyń ár satysynda buqara úshin onyń qaı qaǵıdattaryn alǵa shyǵaryp, basymdyq berilýi jáne dás­túrmen, adamzatqa ortaq basqa qundy­lyq­tar­men úılesimdigin qalaı qamtamasyz etý kerek degen suraq árdaıym mańyzdy. Men bul jerde din mamandary men ǵula­ma­lardyń arasyndaǵy talqylanatyn te­reń fılosofııalyq, dúnıetanymdyq, me­ta­fı­zı­kalyq tujyrymdamalar, mahab­battan ǵadaýatqa deıingi sezimder, bu dúnıe men o dúnıeniń arasyn qamtıtyn tuńǵıyqtar týraly aıtyp otyrǵan joqpyn. Áńgime qalyń buqara arasyndaǵy ýaǵyz, nasıhat týraly.

Osydan myń jyl burynǵy qoǵam men adam­zattyń búgingi deńgeıinde aıyrma­shy­lyq orasan zor. Búgin ár adam ınternet arqyly álemde bolyp jatqan oqıǵalar men qubylystardy sol sátinde kórip aqparat ala alady. Sonymen birge bilim qory jyl saıyn eselený ústinde. Jańa tehnologııalar ómirge ǵajaıyp ózgerister engizip jatyr. Iaǵnı kóz ashatyn, turmysty jaqsartatyn quraldar men aqparat zor jyldamdyqpen ósip keledi. Al kókirek oıatýdyń negizin qalaıtyn din men dástúrdi, ádet-ǵurypty, tárbıeni sol jyldam ózgeriske, jańa býyn­nyń talap-tilekterine saı jetkizýdiń joly qandaı? Myzǵymas din negizderiniń qaı baǵyttaryna basymdyq berýimiz kerek? Din men dástúrdiń ushtasatyn jerleri qalaı jetkizilýi qajet? Dástúrdiń qaısysy ozyq? Osy suraqtarǵa jaýap izdegende biz jalpy álemniń tarıhyna da, óz jolymyzǵa da tereń úńilip taǵylym alǵanymyz abzal.

Adamzat Evolıýtsııasynan habary bar kez kelgen adam bir Jaratýshynyń bar jáne bir ekenine sený, ol seniń árbir isińdi, pıǵylyńdy da qadaǵalap, baǵalap tura­tynyn, bul fánıdegi isteriń úshin onyń aldynda esep beretin kún týatynyna senim buqarany azǵyndaýdan, haıýandyqtan talaı ǵasyrlar boıy saqtap kelgenin biledi.

Damyǵan dep atalatyn elderdiń barly­ǵynda sol senimnen týyndaǵan, qasıet­ti kitaptarda aıqyndalǵan ómir súrý qaǵı­dat­tary keıin birte-birte zańda da, ádet-ǵuryp pen dástúrlerde de óz kórinisin tapty. Ol qoǵamdarda qazir dindarlyq deńgeıi tómendegenimen sol qaǵıdattar zań men dás­túrlerge sińip, ortaq ómir erejeleriniń ne­gizi bolyp áli de rettegish qyzmetin atqa­ryp keledi. Buǵan baılanysty birer mysal keltireıin.

Birinshi. Jıyrma jyl buryn norvegııa­lyq azamatpen osy baǵytta pikir almastyq. Norvegııa – Qazaqstan sekildi munaı men gazǵa baı memleket. Halyqtyń ómir súrý deń­­geıi jaǵynan álemde eń aldyńǵy qa­tar­ly el bolyp keledi. Solaı bola tura norve­gııalyq baılar týraly keleńsiz áń­gime estilmeıdi. Olardyń mal shashpaq pen kórseqyzarlyq jasap júrgeni týraly aqparat kezdespeıdi. Olardyń patshasy, onyń otbasy, úkimet músheleriniń Shveı­tsarııa, London, Monakoda záýlim saraı satyp alǵany týraly da habar joq. Osynyń sebebin suraǵanda norvegııalyq azamat bylaı dep jaýap berdi: «Bizdiń kons­tıtýtsııada evangelııalyq hrıstıan dini memlekettik bolyp tanylǵan. Bastaýysh mektepte «jumaqqa barý joly – eńbek» dep úıretiledi. Úlkeıgen soń eńbekpen tabysty bolǵan adamnyń ishinde mal shashpaq pen kórseqyzarlyqpen aınalysqandardyń jumaqqa barý yqtımaldyǵy tómendeıdi dep aıtylady. Bul bizdiń ómir saltymyzǵa da áser etedi».

Ekinshi. HH ǵasyrda memlekettik bas­qarý men áleýmettaný ǵylymynyń damýy­na úlken yqpal etken áıgili nemis ǵa­ly­my Maks Veber «Protestanttyq Etıka jáne kapıtalızm rýhy» atty eńbeginde dinı Etıkanyń Ekonomıka damýyna áserin kórse­tetin jarqyn dálelder keltiredi.

Úshinshi. Instıtýtsıonaldy Ekonomıs­ter 1962 jylǵy Vatıkannyń jahandyq jıynda eńbek, baılyq, kedeılikke qatysty ustanymdaryn jańasha tápsirleýi katolık áleminiń Ekonomıkalyq ósýine tikeleı áser etti dep esepteıdi.

Al endi óz tarıhymyzǵa úńilsek, bir suraqqa jaýap izdep kóreıikshi. Qaı dáýirde bizdiń aımaqty mekendegen halyqtar, babalarymyz álemdik kóshbasshylar qatarynan kórindi? Bul suraqqa jaýap sózsiz bizdi sonaý Ál-Horezmı, Ál-Farabı, Ibn Sına, Ál-Bırýnı, Mahmut Qashqarı, Júsip Balasaǵunı, Ulyqbek sekildi ár qaısysy óz salasynda álemdik ǵylymnyń kóshbasshysy bolǵan babalarymyzdyń zamanyna alyp keledi. Sol tórt-bes ǵasyr aralyǵynda dástúr men ǵylymnyń yqpalymen qalyptasqan mádenıetimizdiń damý deńgeıin túsiný úshin Mahmut Qashqarıdiń túrki tildi sózdigine úńilsek te jetkilikti. Sózdikte osy kúni balamasy óz tilimizde joq dep júrgen talaı termınder, kóptegen tabıǵı jáne jasandy zat pen qubylystyń ataýlaryn tabýǵa bolady. Bul bizdiń tildik qordyń baı jáne mádenıetimizdiń bıik deńgeıde bolǵanynyń dáleli, sebebi til – mádenıettiń ózegi, onyń damýynyń kórsetkishi.

Bir ereksheligi, týra sol zamanda ımam Buharı, Qoja Ahmet Iasaýı sekildi din men rýhanııat shamshyraqtary da bizdiń aımaqta ózderiniń mektepterin qalyptastyryp, din men dástúrdi ushtastyra bildi. Demek sol kezde bizdiń óńirdiń álemdik kóshbasshy bolýynyń negizinde bilim men ǵylym baǵa­la­natyn, olar dástúr jáne dinı izdenis­ter­men úılesken orta bolǵanyn kóremiz. Sol ortada ósip-óngen ozyq bilim ıeleri, ǵylym shamshyraqtary jáne rýhanı qaı­ratkerlerdiń eńbekteri aımaǵymyzdy álemniń kóshbasshysy deńgeıine kóterdi.

Bilim men ǵylym óz kezeginde keń uǵym­daǵy eńbektiń bir kórinisi. Sebebi eńbek­tenbegen adam bilimdi bola almaıtyny, eńbektenbegen adam ǵalym da bola almaıtyny – aksıoma. Al qajyrly eńbek – bıik rýhtyń kórinisi. Endeshe, óz jolymyz kórsetip otyrǵandaı, biz álemdik básekege qabiletti bolýymyz úshin ımandylyq, dástúr, bilim, ǵylym, eńbek úılesetin orta qalyptastyrýymyz kerek.

Sonymen qatar kezindegi sol bıikte nege qalmadyq degen saýalǵa jaýap izdesek, zertteýshilerdiń kóbi birneshe faktordy alǵa tartady. Olardyń ishinde klımat ózgerýiniń saldarynan bolǵan shóleıttený, teńiz joldarynyń damýyna baılanysty Uly Jibek jolynyń quldyraýy, sonymen qatar, dástúrlerdiń keıbireýinde uqsastyq bolǵanymen ǵylym, bilim tájirıbesi men rýhanı ustanymdary ózgeshe áskerı, saıası kúshterdiń bılikte bolýy sekildi syrtqy faktorlarmen qatar mańyzy joǵary bir ishki faktordy da ataıdy. Ol – keıbir yqpaldy dinbasylarynyń bilimdi din ıslamǵa, ǵylymdy ımandylyqqa qarsy qoıyp, bul ómirdegi jasampaz eńbektiń rólin tómendetýi. Ókinishke qaraı, keıbir fýndamentalıstik ustanymdaǵy ózderin dindarmyz dep esepteıtin pendeler osy qatelikti qazir de qaıtalap júr.

Osy tusta norvegııalyq azamattyń aıtqany taǵy eske túsedi. Rýhanı tirek pen ǵylym ushtasqanda joǵary nátıje beretinin myna mysaldan da kórýge bolady. Kezinde ótkizilgen saýalnama nátıjelerine súıensek, HH ǵasyrdaǵy Nobel syılyǵy laýreattarynyń 10%-y ǵana ózin eshqandaı dindi ustanbaıtynyn kórsetken. Iaǵnı álemdik ǵylymnyń shyńynda turǵan ǵalymdardyń 90%-y ózin dinnen, rýhanı tirekterinen bólip qaramaǵan. Ókinishtisi, solardyń ishinde ázirge ıslam áleminiń ókilderi az.

Degenmen qazirgi ýaqytta da ǵylymnyń damýyna zor úlesin qosyp jatqan musylman ǵalymdar az emes. Eń jańa mysaldardy alsaq, pandemııa kezinde dúnıe júzinde eń alǵashqy Covid-19 qarsy vaktsınany oılap tapqan «BioNTech» kompanııasynyń negizin qalaýshylar Ýgýr Shahın men Ozlem Túrkedjı jáne de ózimizdiń elimizde «QazCovid» vaktsınasyn shyǵarýdy bas­qar­ǵan professor Kúnsulý Zakarııany aıtýǵa bolady. Sonymen birge Mysyrdan shyqqan fızık, Nobel syılyǵynyń laýreaty Ahmed Zevaıl nemese Muhtar Ótelbaev, Asqar Jumadildaev sekildi matematık ǵalym­dar­dyń jetistikteri de jarqyn mysal. Bul tizimdi ári qaraı jalǵastyra berýge bolady.

Al endi osy jáne basqa da zamandas ǵalymdar, joǵaryda atalǵan Ál-Horezmı, Ál-Farabı, Ibn Sına, Ál-Bırýnı, Mahmut Qashqarı, Júsip Balasaǵunı, Ulyqbekter týraly dinbasylarymyz bile me? Bilse ony búgingi jastarǵa úlgi retinde ýaǵyzdarda paıdalana ma? Quran Kárim mátini men hadısterdegi, ulttyq dástúrdegi bilim men eńbek týraly aıtylǵan qanatty sózder kádege asyrylyp júr me?

Osy rette 2017 jyly Qytaıdyń Tsıýan­chjoý qalasyndaǵy Teńiz mýze­ıine bar­ǵan kezimdegi oqıǵa eske túsedi. Mýzeıdiń bir zalyna kireberiste «Bilimniń kózi – Qytaıda bolsa, sonda baryp úı­ren» degen sóz jazylǵan eken. Bul Paı­ǵambar s.ǵ.s. hadısterinen alynǵan sóz ekenin bilgen­dik­ten, «Avtory nege kór­se­til­me­gen?» dep suradym. «Ony ishke barǵan soń túsi­ne­siz» dedi. Sóıtsem birinshi zal tutas Qytaı men ıslam qarym-qatynasyna arnalǵan eken.

Osy hadısti bizdiń eldegi ýaǵyzdarda eskere me? Bilimdi jáne bilimsiz adam ara­syndaǵy aıyrmashylyqtar, eńbek qun­dylyǵy týraly aıtylǵan hadıster paıdalanyla ma? Bul – úlken suraq. Din qaǵıdattary myzǵymaıdy, biraq adamzat damýyna saı ár kezeńde qaı qaǵıdatty alǵa shyǵaryp, qaı qaǵıdatqa basymdyq berý ýaǵyzda eskerilýi abzal.

Shyntýaıtqa kelgende, dinbasylar sekildi júıeli túrde apta saıyn, ne aptasyna birneshe ret júzdegen adammen kezdesip, olardyń aldynda ýaǵyz aıtý múmkindigine ıe adam neken-saıaq. Al endeshe, osy múm­kin­dikti ulttyq qundylyqtarymyz ben ıslamdy ushtastyrýǵa, ǵylym, bilim, jasampaz eńbekke degen qundylyqty din qundylyqtarymen úılestire nasıhattaýǵa paıdalaný qoǵamdyq sana damýyna da eleýli úles qosar edi.

Tarıhymyzdaǵy baıyrǵy dinı bilim ordalarynyń baǵdarlamalary da óz zamanynda osyndaı ustanym bolǵanyn kórsetedi. Ákem Qarnaq, Aqtas meshit­te­rin­de, arasynda Buharaǵa da baryp, HH ǵasyrdyń basynda on bes jyldaı med­reselerde oqyǵan. Ákemniń jınaǵan kitaptary kóp boldy. Solardyń jartysyna jýyǵy ǵylym (bıologııa, matematıka, taǵy basqa baǵyttar) týraly edi. Iaǵnı sol mektepterdiń baǵdarlamasynda ǵylym oqytylǵan (kitaptardyń keıbirin Ulttyq kitaphana, múftııat, mýzeıge tap­syrdym). Ákemniń aıtýynsha, ıslam negizderi, sharıǵat jáne ǵylym salalaryn arab, ádebıetti parsy, al sopylyq ilimdi shaǵataı tilinde oqyǵan. Mine, osynyń ózi baǵdarlamalardyń din men dástúrdi, din men bilimdi, ǵylymdy, eńbekti ushtastyrýdyń jarqyn úlgisi. Ol oqý oryndarynda formadan mazmun mańyzdy ekeni de basshylyqqa alynǵan.

Osy rette joǵaryda aty atalǵan uly ǵalymdar men rýhanııat shamshyraqtarynyń negizgi eńbekteriniń hrestomatııasy, ne kirispeler jınaǵy jasalyp jáne olardy medreselerde fakýltatıvtik pán retinde oqyta bastasa, bul dinbasylardyń joǵary deńgeıde saýattanýyna da septigin tıgizer edi. Bul turǵyda úlgi retinde Petr Kapıtsa shyǵarǵan jaratylystaný ǵylymyndaǵy negizgi eńbekter kirispeleriniń jınaǵyn kel­tirýge bolady.

Ulybrıtanııaǵa barǵanda baıqaǵanym, til oqytý ortalyqtarynda ataqty ádebı shyǵarmalardyń aǵylshynsha 400, 1 myń, 5 myń sóz biletin, ári qaraı tolyq biletin adamǵa arnalǵan túrli nusqasy bar eken. Sol sekildi ýaǵyzdyń da jalpy buqaraǵa arnalǵan, odan keıin edáýir bilimi barlarǵa, sosyn dintanýshylarǵa arnalǵan nusqalary qalyptastyrǵany abzal.

2024 jyldy múftııat «Din jáne dástúr qundylyqtary» dep ataǵany óte quptarlyq is. Sol sekildi aldaǵy ýaqytta «Din jáne eńbek», «Din jáne bilim», «Din jáne ǵylym» degen basymdyqtar bolsa quba-qup. Sonymen qatar qazir túrli toptarda eski nanymǵa oralý, ne bolmasa basqa bir ustanymdaǵylarmen pikir almasýda obektıvti túrde ımperııalar quramyna kirgen ulttardyń tarıhyn da eskerý, bizdiń búgingi tilimizdiń ajyramas bóligi bolyp kirgen uǵymdar men termınderdiń tórkinin de túsindire bilý abzal.

Kezinde ımperııalar quramyna kirgen «buratana» ulttardyń taǵdyryna qarasaq, Qasıetti mátini jáne ómirdiń jan-jaǵyn retteıtin zańnamasy bar din aıasynda bolǵan ulttar óz bolmysyn saqtaǵan. Al eski nanym-senim deńgeıinde qalyp qoıǵan ulttar mádenıet retinde jutylyp ketip, óz bolmysynan aıyrylyp qalǵan. Biz bul tarıhty este saqtap, umytpaýymyz kerek. Ekinshi jaǵynan, tilimiz, dástúrimizdiń, mádenı bolmysymyzdyń saqtalýynda rýhanı tirek, ıaǵnı dinniń bolýy sheshýshi ról atqarǵany da tarıhı shyndyq ekenin aıtqan jón.

Pálsapalyq, metafızıkalyq uǵymdar­dyń kópshiligi aǵylshyn, nemis jáne basqa tilderge sol qasıetti mátindermen, solardy tápsirleýmen kelgeni de kóziqaraqty adam­ǵa túsinikti jaıt. Uly Abaıdyń «Mahabbat, ǵadaýatpen maıdandasqan, qaı­­ran meniń júregim muz bolmaı ma?» degen óleń joldaryndaǵy uǵymdardyń tórkinine úńilý, mektep, ǵylym sekildi adamzat órkenıetinde sheshýshi róli bar ınstıtýttardyń óz tilimizdegi ataýy da ǵasyr­lar boıǵy din men dástúr arasyndaǵy ózara úılesimdik pen yqpaldastyqty kóre­miz.

Ulttyq dástúrimizde eńbek, bilim, ǵy­lym qundylyǵy bolǵanyn qazaqtyń qanat­ty sózderinen de ańdaýǵa bolady. «Ala jipti attamaıtyn adal bol, qara qyldy qaq jaratyn ádil bol», «Bilekti birdi, bilimdi myńdy jyǵady», «Eńbeksiz ónbek joq», «Óner – aǵylyp jatqan bulaq, ǵylym – janyp turǵan shyraq», «Er dáýleti – eńbek», «Aqyl azbaıdy, bilim tozbaıdy» sekildi ustanymdardy joǵaryda aıtylǵan din ıslamnyń bilim, ǵylym, eńbek qun­dy­lyǵyn dáripteıtin qaǵıdalarymen ush­tas­tyrý adal da eńbekqor azamat, ozyq oıly ult tárbıeleý baǵytynda utymdy bolar edi. Osy ustanym uly Abaıdyń «tolyq adam» ıdeıasymen de ushtasyp jatyr.

Táýelsizdiktiń arqasynda biz keńes úkimeti, oǵan deıin Reseı patshalyǵynyń ıdeo­logııalyq qysymyna baılanysty jo­ǵalta jazdaǵan mádenı, rýhanı qundy­lyq­tarymyzdy qaıta jańǵyrtyp jatyrmyz. Qazir jastardyń kóbi ıslamǵa bet burýy nátıjesinde salamatty ómir saltyn ustanatyndar sany kóbeıgende, jamaǵattyń ýaǵyzdardan ómirdegi san salaly suraqtarǵa jaýap tabar joldy, zamanaýı synaqtarǵa tótep berer rýhanı tirekti, bul ómirdegi jasampazdyq pen kórkem minez mańyzyn uǵynyqty da utymdy jetkizetin jańasha izdenisterdi kútý de – damý zańdylyǵy.

Din men dástúrdi bir-birine qarsy qoıý – pátýasyz, qoǵamdy bólshekteýge baǵyttalǵan is, al olardyń úılesimin tabý – jasampazdyq joly. Sol sebepti de múftııattyń bastamasy da, «Egemen Qazaqstan» redaktsııasynda uıymdastyrylǵan pikir almasý da óte mańyzdy jáne quptarlyq is.

Toqeteri, din, dástúr, ǵylym, bilim, eńbek sıntezin oraıly ýaqytta ornyqty iske asyrýdyń jáne ony kúndelikti turmys-saltymyzǵa ıkemdeýge qarsy turar balama joq. Sonymen birge bul qazir qoǵamdyq sana damýynda ózekti jasampazdyq dıskýrsyna da óte qomaqty úles bolary sózsiz.

 

Álıhan BAIMENOV,

Ulttyq quryltaı múshesi