"DASTARHANDY BASPA", "DASTARHANDY ATTAMA", "DASTARHANDY TERIS JAIMA", "DASTARHANDY KESIP, QIMA".

Ertede dastarhandy tyǵyzdaý toqylǵan matadan jasaǵan. Kóp kisige arnalǵan qonaqtyq dastarhandy keń-mol piship, jıekterin sándep, al kúndelikti otbasy paıdalanatynyn shaǵyndaý etip matadan, keıde astarlap ta tikken eken.

Dastarqan - qazaqtyń kir jýytpaı taza ustaıtyn qadirli dúnıesi. Dastarqanǵa kúnine áldeneshe ret bata jasalady, dám-tuz,

as qoılady. Bir úıdiń bir dastarqany qansha adamǵa jaıylyp, qanshama adamnyń basyn biriktiredi. Olardyń yqylas-peıili, ádemi áńgimesi, súıkimdi ázil-qaljyny, maǵynaly suhbattaryna kýá bolyp, jaǵymdy jaqsy Energııany sińiretin osy - dastarqan. Sol úshin de qasıetti sanalady.

Aýyzeki tilde "dastarhandas boldyq" deıtin sóz bar. Bir ret dastarhandas bolyp birge dám tatysqan adamdar kelesi joly kezdeskende ashyq-jarqyn sálemdesip, bir-birine iltıpat bildirip jatady. Keıde sol bir jolǵy dastarhandas bolǵan adamdar ary qaraı aralasyp, dostasyp ta ketedi. Dastarqannyń kıesi, qasıeti adamdardyń basyn biriktire alatyn, yntymaǵyn kúsheıtetin tylsym kúshke toly.

Muny ózimiz jete ańǵara bermeımiz.

Qazaq dastarqandy baspaıdy, dastarqannan attamaıdy, qajet jaǵdaıda shetin qaıyryp ótedi. Halqymyz dastarqansyn as ishpegen. Jolaýshynyń ózi jolda tamaqtanǵanda jaıatyn bir sharshy oramaldy ala júredi.

Kez kelgen jerde túregep turyp tamaq jeý orysta bolmasa, qazaqta buryn múlde kezdespegen ádet eken. Sol sekildi dastarqan ústinde beıpil sóz aıtý, bireýdi jamandaý, urys-keris shyǵarý úlken kúná bolyp sanalǵan. Dastarqanǵa qol jýmaı otyrmaıdy ári bata jasalmaı turyp eshkim dámge qol sozbaǵan. Qazir buǵan bala túgili, úlken kisilerdiń ózi mán bermeıdi. Toı bolsyn, As bolsyn dastarqanǵa áli bata berilmeı jatyp iship-jemge kirisip ketetinderdi kóz kórip júr.

Dastarqan jaıǵanda tuıyq jaǵyn esikke qaratpaıdy, bul - tyıym. Birinshiden, yrys pen nesibege, ekinshiden, syrttan keletin kisige tosqaýyl, jolyn kesý dep túsingen.

"Qyryqtyń biri - Qydyr" deıtin halqymyz úıine qonaq kelmeıtin, tórine tórt kisi otyrmaǵan, eshkim dám tatpaıtyn shańyraqty molaǵa teńegen. Ondaı otbasynyń adamyn "esigine ıt jolamaıtyn qadirsiz pende" dep baǵalaǵan eken. Halqymyz dastarqan kónergende basqa qajetke jaratpaǵan. Ol qazaq túsiniginde joq. Tozǵan dastarqandy tek órtep jiberedi. Óıtkeni ot ta qasıetti. Órtengen dastarqan kúlge aınalady. Qazaq kúldi de baspaǵan ǵoı. Sondyqtan kúldi kómip tastaıdy. Dastarqandy kesý, jyrtý kúná bolyp sanalady. Nıeti jaman jaýlar ǵana bútin dastarqandy bólshektep jyrtyp, "berekeń ketsin - yrysyń tógilsin" dep dushpandyq qara nıetin kórsetken eken.

"Dastarqanǵa otyrǵanda kisiniń aldyndaǵy taǵamǵa qol sozba" deıtin kishkene kezimizde.

Bunyń suǵanaqtyq, ádepsizdik ekenin túsindiretin. Dastarqandy,

dám-tuzdy syılaýdyń ózi turpaılyqtan, talǵamsyzdyqtan qorǵaıdy, kerisinshe ádeptilik, adamgershilik pen ımandylyq qasıetterdi boıǵa uıalatady. Qazaqta as iship jatqan jaıýly dastarqan ústine kelip qalǵan adam:

"As dámdi bolsyn!" - deıdi.

Otyrǵandar:

"Aıtqanyń kelsin!" - dep tilekti qabyl alyp, dámge shaqyrady. Toıyp kelseń de, qazaq uǵymynda dám tatýdan bas tartý teksizdik sanalady. As iship otyrǵandar kelgen adammen qol alysyp amandasýǵa turmaıdy. Óıtkeni qazaq dastarqannan, dámnen eshkimdi joǵary qoımaǵan. Búginde ulttyq tanym-nanymnan kenje qalǵandar ornyńnan turmasań, dastarqannan kóterilmeseń "syılamaıdy" dep shekesi tyrysady.

"DASTARQANDY KÚTKIZBE" degen tyıym bar. Ókinishke qaraı, jıyn-toıǵa týra ýaqytynda keletinder kóp emes. El dastarqan basyna otyryp, tamaq jelinip jatqanda keletinder bar. Eger ol qyzmeti irileý kisi bolsa, otyrǵandardyń saqaldysy-saqalsyzy jappaı óre túregelip, japyrlap qol alysyp, tórden oryn saılap ábigerge túsedi. Ol bolsa, keshigip kelgeni azdaı, ózi tost sóılep bolǵan soń taıyp turady. Bul ózi jaǵymsyz bir úrdiske aınalyp ketti. Olaı deıtinim, ata saqaly aýzyna túsken úlkenderdiń, shendi-shekpendilerdiń toıdyń sońyna deıin otyratyndary neken-saıaq. Dastarqandy syılamaýdyń, ulttyq sananyń jutańdyǵynyń aıqyn bir kórinisi osyndaı.

Halqymyzda "jasyna qaraı otyryp - jaǵyna qaraı sóıleıdi" denen naqyl bar. Aldymen aq saqaldy ata men aq samaıly ájeni qurmetteıdi. Bul bizdiń qazaqqa tán, qazaqtyń qanyna sińgen jazylmaǵan zańymyz, negizgi ulttyq beınemiz edi. Búginde qyzmetine, laýazymyna qarap jap-jas jigitterge tórden oryn usynyp, qarııalar tómen syrǵyp otyrady. Qalaı bolǵanda da, qart kisiler - jamandy-jaqsyly ómirdi kórgen, taǵdyrdyń ashy-tushysyn basynan ótkizip, talaı bel-belesten ótken jandar. "Áttegen-aı, jas basymen tórge umtylyp, tóbemizden attap ketti-aý..." - dep nazalanýy ábden múmkin. "Ógizge týǵan kún buzaýǵa da týady", alǵa jyljıtyn ómir sizdi de qartaıtady. Erteńgi kúni jastar oryn bersin deseńiz, jastar sizdi syılasyn deseńiz, búgin qarttardy aıalańyz.

"Atańa istegeniń aldyńa keledi" deıdi halyq danalyǵy. Qarııalarǵa keregi tek iltıpat, meıirim ǵana. Esesine, atalar men ájeler izgi tilegin aıtyp,

aq nıetin bildiretin batagóıler emes pe!

Taǵy bir aıta keter jaıt, musylman bolý úshin arab bolý kerek sekildi bar jaqsylyqty solardan taratyp, óz ultynyń qundylyqtaryn joqqa shyǵaryp, adasyp júrgenderdiń qarasy kóbeıdi. Bul shirkinder sol ózderi tabynyp-tamsanǵan arabtardyń dám qoıatyn dastarqandy aıaǵymen basyp kete beretinin, dám-tuzdy, dastarqandy syılaý degen uǵymnyń olarda múlde joq ekenin bilmeıtin sekildi. Ata-babalarymyzdyń ardaqtaǵan asyl murasynan bas tartyp, jattyń shaýjaıyna jabysý ushpaqqa shyǵara ma?

Túsinbeımin.

Zeınep Ahmetova "Kúretamyr"