BUQAR JYRAÝ TAǴYLYMY
Ataqty Buqar jyraýdyń «Birinshi tilek tileńiz…» dep bastalyp, on bir tilek tileıtin keń taraǵan jyry bar. Osy jyrlardan biz ne uǵamyz. Mysaly:
Birinshi tilek tileńiz,
Bir Allaǵa jazbasqa… – deıdi. Bul sóz bilgen adamǵa Qurannyń tutas bóligi. Jyraý Allany jalǵyz dep tany dep tur. Iaǵnı, dinniń tilimen aıtqanda – taýhıd. Eger adam osy taýhıd túsiniginen aýytqysa, barlyq ǵumyry oǵan esh paıda bermeıdi jáne istegen isi ahırette de qajetine jaramaıdy. Quranda taýhıdi buzylǵan adamdar jaıly: «Rasynda saǵan da, senen burynǵylarǵa da: «Eger Allaǵa ortaq qossań álbette ǵamalyń joıylyp ketedi de anyq zııanǵa ushyraýshylardan bolasyń» dep ýahı etildi» delingen. («Zúmár» súresi, 65-aıat). Quranda amaldardyń joıylýyn «habato» deıdi. Qazaqsha tildik maǵynasynda, «artyq jem jep, kúpti bolyp isinip jarylǵan mal» degenge jaqyn. Iaǵnı, Allaǵa serik qosqan adam – kúbinip aram ólgen mal tárizdi, jaqsylyǵy eskerilmeıdi, saýabynda salmaq joq. Demek Quran túsiniginde Allaǵa ortaq qosý eń úlken zulymdyq. Allany birleý búkil jaqsylyqtyń bastaýy.
Barlyq paıǵambarlar Allanyń bar ekenin aıtý úshin kelmegen, qulshylyqta jáne sıpattarynda Ony birleý úshin kelgen. Abý Saǵıd Qudrıden jetkizilgen hadıste paıǵambarymyz Muhammed (Oǵan Allanyń ıgiligi men sálemi bolsyn): «Qııamet kúni bir daýystaýshy: ár úmmetke óziniń dúnıede tabynǵan nárseleriniń sońynan ilesýdi buıyrady. (Iaǵnı bireý kúnge nemese juldyzǵa, putqa, jynǵa, arýaqqa, adamǵa (mysaly Ferǵaýynǵa) syıynǵan bolsa). Osydan soń Alladan basqaǵa syıynǵandar, óz syıynǵandarymen birge tozaqqa túsip, esep alańynda eshbiri qalmaıdy...» degeni bizge jetken. Hadıske tereń oı salyp kórseńiz Allaǵa degen senimge atústi qaraýǵa bolmaıtyndyǵyn baıqaısyń. Iaǵnı bul dúnıede senimin bylǵap aldanǵandar, aqyrette de aldanady. Ózderiniń jalǵan senimderimen put-sutymen topyrlata tozaqqa tastalady. Óıtkeni, olar jer betindegi jamandyqtyń eń úlkeni Allaǵa ortaq qosqan edi. Osyny bilgen Buqar babamyz áýeli bir «Allaǵa jazbasty» (ortaq qosyp qoımaýdy) tilge tıek qylyp otyr.
Ekinshi tilek tileńiz
Ázázil pasyq zalymnyń
Tiline erip azbasqa… – deıdi. Ázázil pasyq kim? Ol jyn-shaıtan. Bular adamzattan shyr etip dúnıege kelgen sátten bastap, jany denesinen shyǵyp, Allaǵa qaıtqanǵa sheıin árbir adamnyń qyr sońynan qalmaı jamandyqqa azǵyrady. Tipti ólim sátinde jatqan kisiniń ózin, kúnahar, ımansyz qylyp ótkizý úshin baryn salyp baǵady. Mysaly, ólgen ata-babasy bolyp kórinip, maǵan meniń arýaǵyma syıyn degen sııaqty. Biraq Allaǵa shynaıy qulshylyq qylǵandarǵa ázázil záredeı zııan tıgize almaıdy. Kimde-kim shaıtannyń azǵyrýyna túsip, ony ózine pir tutqan bolsa, qııamet kúni naǵyz aldanǵan sormańdaıǵa aınalady. Qııamet kúni árkim óziniń syıynǵanymen daýlasady.
Buqar babamyzdyń osy ekinshi tilegi – Qurandaǵy «Nas» súresiniń tápsirine uqsaıdy. «Nas» súresinde Alla quldaryna azǵyratyn shaıtannan pana suraýdy úıretken. Jyraý babamyz eı, urpaqtarym, jar astynda turǵan jaýyz shaıtannan saq bolyńdar. Olar senderdiń ımandaryńdy urlap, kúnaǵa uryńdyrmasy. Ásirese kúnaǵa shaqyrar adamnyń saıtanynan abaı bolyńdar. Olardan ózderińdi Quran men súnnet arqyly qorǵana berińder, dep tur.
Úshinshi tilek tileńiz
Úshkiliksiz kóılek kımeske… – deıdi. Jeńi joq úshkil kóılekti tek qana qaza bolǵan ólikke ǵana kıgizedi. Bylaısha aıtqanda, árbir musylman balasy óz basyna eshýaqytta ólim tilemeýi kerek. Meıli óz basyna qandaı qasiret kelse de, ol onyń bárin Allanyń synaǵy dep tótep berýge tıisti. Onyń bárine shydaı almaı óz-ózine qol jumsasa, Alla oǵan qatty ashýlanady. Oǵan tozaqtan oryn daıyndaıdy. Tipti basyna qasiret kelgende, oǵan shydamsyzdyq tanytyp, shaǵym aıtqannyń ózin Alla jaqtyrmaıdy. Allanyń Elshisi(Oǵan Allanyń ıgiligi men sálemi bolsyn: «Eshkim basyna kelgen qaıǵy-qasiretke bola ólimdi tilemesin. Eger ólimdi tileýden basqa amal qalmasa, «Ýa, Alla, men úshin ómir súrý qaıyrly bolsa, ómirimdi jalǵastyr. Eger ólimim qaıyrly bolsa, janymdy al» dep aıtsyn» degen. Buqar babamyzdyń osy tilegi Paıǵambarymyz Muhammad(Oǵan Allanyń ıgiligi men sálemi bolsyn) hadısimen ushtasyp jatyr…
Tórtinshi tilek tileńiz
Tórde tósek tartyp jatpasqa… – deıdi. Paıǵambarymyz Muhammed(Oǵan Allanyń ıgiligi men sálemi bolsyn): «Kóp adamdar qadir-qasıetin bile bermeıtin eki úlken nyǵmet bar, biri -densaýlyq, biri – ýaqyt» degen. Sebebi, nyǵmetterdiń arasyndaǵy osy eki nyǵmettiń joǵaltsań ornyn eshýaqytta toltyra almaısyz. Sol úshin de musylman balasy osy ekeýine óte qatty mán berip, ony durys paıdalanyp, qajetine jarata bilýi tıis. Ómirinde de, namazynda da, musylman balasynyń aýzynan túspeıtin bir duǵa bar. Ol: «Rabbym maǵan dúnıeniń jaqsylyǵyn ber, aqyrettiń jaqsylyǵyn ber, tozaqtyń azabynan saqta» degen. Bylaısha bul duǵa adam balasynyń tileıtin tileginiń bárin qamtıdy. Ǵulamalardan «dúnıeniń jaqsylyǵy ne» dep suralǵanda, olar bir aýyzdan: «Allanyń quldaryna syılaǵan densaýlyǵy» dep jaýap bergen. Óıtkeni, densaýlyq ol Allanyń bergen eń úlken baılyǵy, ony eshkim aqshaǵa satyp ala almaıdy. Demek deni saý adam «tórde tósek tartyp jatpaıdy».
Besinshi tilek tileńiz
Bes ýaqytta bes namaz
Bireýi qaza bolmasqa… – degeni namazdy sebepsiz tastaý ımanǵa jasalǵan joıqyn bir soqqylardyń biri. Paıǵambarymyz Muhammed(Oǵan Allanyń ıgiligi men sálemi bolsyn): «Namaz paryz ekenin bile turyp namazdy oqymaı qoımańdar! Sebebi, bile tura ádeıi namaz oqymaǵan kisi Allanyń qamqorlyǵynan aıyrylyp, Paıǵambardyń(Oǵan Allanyń ıgiligi men sálemi bolsyn) shapaǵatynan qur qalady» degen. Jalpy namaz ımannyń ózi bolmasa da, onyń anyq kórsetkishi. Onyń kúsheıip, álsireýine tikeleı áser etedi. Sol úshin de bir kisi kelip: “Ia,Allanyń Elshisi(Oǵan Allanyń ıgiligi men sálemi bolsyn) Islamda Alla Taǵalanyń eń jaqsy kóretin amaly qandaı amal?”, dep suraǵan kezde, Ol(Oǵan Allanyń ıgiligi men sálemi bolsyn): “Ýaqtyly oqylǵan namaz. Sebebi, namaz – dinniń tiregi, al namazdy tastaǵannyń dini bolmaıdy”, dep jaýap bergen.”(Imam Baıhaqı)
Bes namaz túgil bireýiniń ózin sebepsiz qaza qylý, aqıqattyń kúninde orny tolmas qaıǵyǵa jolyqtyrady. Óıtkeni, Paıǵambarymyz Muhammed s.ǵ.s bir sózinde: «Qııamet kúni pendeniń amaldarynan eń áýeli esepke alynatyny – namaz. Eger namazy durys bolsa, onda pende qýanyshqa bólenip, ıgilikke qol jetkizgen bolady. Eger namazy durys bolmasa, onda opatqa ushyrap, qaıǵyǵa túsedi. Eger onyń paryz amalynda kemshilik bolsa Haq Taǵala: “Onyń nápil amaldary bar ma eken? Onymen paryzdyń kem-ketigin toltyrsyn”, deıdi. Onyń ózge amaldary da osy tárizdi esepteledi.”,- degen. ( Imam Tırmızı)
Qııamettiń kúninde musylmannyń bútkil saýabynyń basyn bastap keletin áýelden namazy bolady. Namazynyń kórkemdiligi men moldyǵyna qarap, onyń qalǵan izgilikteriniń salmaǵyn ólsheıdi. Al namazy – usqynsyz, biri bar, biri joq,shuryq-tesik bolsa,ol kúngi ahýalyn qandaı bolady? Bul jerde namaz oqymaı ketkenderdiń jaǵdaıyn tipti aýyzǵa alǵymyzda kelip turǵan joq.
Altynshy tilek tileńiz
Ardaqtaǵan aıaýlyń
Kúninde bireýdiń
Teginnen-tegin olja bolmasqa… – depti. Ejelgi kóshpeli eldiń zańy boıynsha bir elge bir el jaýgershilik jasalǵanda, er azamattaryn qyryp salatyn. Aman qalǵandarynyń tulymdysyn tul, kekildisin qul qylatyn. Al áıelderin soǵys oljasy retinde at artyna mingestirip qatyndyqqa nemese kúndikke alatyn. Bul namysy bar ár er azamattyń súıegine basylǵan qorlyq tańbasy bolyp esepteletin. Sol úshin de árbir qazaqtyń er azamaty janyn jaýǵa qısa da, áıel zatyn jaý qolyna túsirmeý úshin barynsha namysyna tyrysyp baǵatyn. Qazaq halqynda «Jan qımaq bar, jar qımaq joq» degen sózdiń tórkini osynda jatyr.
Osy pikirdi Quran men súnnettiń ólshemimen ólshesek, óz urǵashysyn qyzǵaný, olardy qorý, qorǵaý aqylǵa syıymdy dúnıe. Óıtkeni eldiń bolashaǵy, urpaǵy erkekten shyqqanmen, áıeldiń jatyrynda ósip taralady. Iaǵnı, áıeldiń jatyry ol keleshek ulttyń bolashaǵy. Sol úshin de áıeli buzylǵan nemese áıeldiń ary tonalǵan ulttyń túp tamyryna balta shabylady. Ol el ulttyq qundylyqtarynan, dini men dilinen jalpy kelesheginen aıyrylady. Atamyz qazaq «ult bolǵysy kelgen qyzyn saqtaıdy, rý bolǵysy kelgen ulyn saqtaıdy» dep aıtýy osy sebepten. Sol úshin de Islam áıeldi qorǵaýdy, syılaýdy, aıalaýdy, sondaı-aq qyzǵanýdy buıyrady. Paıǵambarymyz Muhammed(Oǵan Allanyń ıgiligi men sálemi bolsyn): «Daıýs» ıaǵnı áıel zatyn qyzǵanbaǵan, qorymaǵan jannatqa kirmeıdi» degen. Buqar babamyz eldiń besigin terbetetin áıel zatyn Quran men súnnettiń ólshemine sáıkes qorǵap, olardyń qoldy bolmaýyn tilep otyrǵan sebebi de osy.
Jetinshi tilek tileńiz
Jelkildegen tý kelip
Jer qaıysqan qol kelip,
Sonan sasyp turmasqa… – deıdi. Musylman balasy beıbitshilikti jaqsy kóredi. Tynysh ómir súrip, eshkimge sebepsiz soqtyqpaýdy unatady. Sol úshin de, ózine jaýdyń kelýin tilemeıdi. Alaıda jaý kelse, qorqaqtyq kórsetip, úzirsiz urystan qashpaıdy. Óıtkeni, jandy bergen Alla, ózi alady. Urystan qashý nemese sasý sharıǵatta úlken kúnalardyń biri. Mýaz bın Anas bylaı degen: «Birde Allanyń elshisi(Oǵan Allanyń ıgiligi men sálemi bolsyn) jaýlardy kezdestirgende, ol kún batýǵa taıanǵansha kútti, sodan keıin ornynan turyp bylaı dedi: “Iá halaıyq, jaýmen kezdesýdi qalamańdar jáne Alladan barlyq jamandyqtan qutylýdy surańdar. Al eger kezdesýge májbúr bolsańdar, onda sabyr saqtańdar. Jánnáttyń qylyshtardyń kóleńkesinde ekenin bilińder”. Sodan soń Paıǵambar(Oǵan Allanyń ıgiligi men sálemi bolsyn) duǵa aıtty: “Iá Kitapty túsirgen, bulttardy qımylǵa keltiretin jáne odaqtas rýlardy jeńgen Alla olardyń kúl-talqanyn shyǵaryp bizdi jeńiske alyp kel!”. (al-Býharı, Mýslım).
Segizinshi tilek tileńiz
Segiz qıyr shar tarap
Jer tuldanyp turmasqa… – bul ósıette kúnniń aýyry, qıyny da Qııamet kúni jaıly uǵym bar. Óıtkeni, ol kúni búkil adamzat Allanyń aldynda esep beredi. Quran ol kúnniń qorqynyshyn áserli túrde sıpattaıdy. Ol kún anyq bolady, biraq ol kúndi qalaý jaqsylyqtyń belgisi emes. Ol kúni kimniń ahýaly qalaı bolatynyn eshkim bilmeıdi. Kerisinshe ol kúnge daıarlyqty kúsheıtken abzal. Kúnaǵa taýba qylyp, saýabqa umtylý degen sııaqty…
Toǵyzynshy tilek tileńiz
Tóreńiz taqtan taımasqa
Toqsandaǵy qart babań
Topqa jaıaý barmasqa… – Buqar babamyz dál osy sııaqty, basqa bir sózinde: “Jaýlaǵan hanyn qara ońbas, han qısaısa bári ońbas!” dep eldiń yntymaǵy men birligin bárinen de joǵary qoıǵan. Buqardyń bulaı dep oılaýy sózsiz Paıǵambarymzdyń ósıetine súıengendigi. Óıtkeni, Paıǵambarymyz s.ǵ.s basshyǵa qarsy shyǵýǵa qatal túrde tyıym salǵan. Basshyǵa qarsy shyǵyp ólgenderdi nadandyq dáýirindegi ólimmen teńestirgen. Álbette ol jaqsy ólim emes. Tipti basshynyń zulymdyǵy shekten shyqqan kúnniń ózinde oǵan qarsy shyǵýǵa tıym salady. Hadıste:Alla Elshisi(Oǵan Allanyń ıgiligi men sálemi bolsyn): “Rasynda, Menen soń basshylar qolastyndaǵylarǵa tıisti bolǵandy ıelenetin bolady. Ári sender unatpaǵan ister atqarylady”, dedi. Adamdar: “Ia, Rasýlýllah (Oǵan Allanyń ıgiligi men sálemi bolsyn) Sonda bizge ne buıyrasyz?”, dep suraǵanda, Rasýlýllah (Oǵan Allanyń ıgiligi men sálemi bolsyn): “Olarǵa tıistisin berip (ıaǵnı, mindetterińdi durys atqaryp), Alla Taǵaladan ózderińe tıistini (ıaǵnı, ádildikti) surańdar”,dep jaýap berdi.” (Imam Býharı jáne Imam Mýslım).
Iaǵnı, basshyǵa boıusyný Islam aqıdasynyń bólinbes bir bólshegi. Sebebi, musylman eliniń ósip órkendeýi yntymaq birligine tikeleı baılanysty. Eger elde aýyzbirshilik bolmaı, búlik bola bastasa ony zııany bútkil elge tıedi. Bir basshynyń zulymdyǵy búlikten týyndanǵan zardabtyń qasynda esh nárse bolmaı qalady. Sol úshin de Alla Elshisi (Oǵan Allanyń ıgiligi men sálemi bolsyn) úmmettiń bereke birligin bárinen artyq kórip, basshy zulym bolsa da qarsy shyǵýdy qatal túrde tıym salady. Islam túsiniginde basshyny Alla saılaıdy. Adamdar ımandy, salıqaly bola bastasa, Alla olarǵa da adal basshy násip etedi. Al, adamdar ımany álsiz, aldap kún kórýshi bolsa, olardy aldap ómir súretin basshy basqarady. Iaǵnı basshylar baǵynýshylardyń amaldarynyń aınasy ispettes. Ol týraly atamyz qazaq: «halqy soqyr bolǵannyń basshysy qylı bolady» deıdi. Sol úshin de, Alla basshyǵa qarsy shyǵýdan buryn, aldymen ózderińimizdi túzetýdi buıyrady. «Áı múminder! Sender ózderińdi túzeltýleriń kerek. Ózderiń týra jolda bolsańdar, adasqan bireý senderge kesir tıgize almaıdy. Barlyqtaryńnyń bara jerleriń Alla jaq. Sonda Alla senderge ne istegenderińnen habaryn beredi» deıdi. Nemese basqa bir aıatta: «Bir qaýym ózin-ózi ózgertpeıinshe, Alla ol qaýymdy ózgertpeıdi» deıdi.
Toqsandaǵy qart babań
Topqa jaıaý barmasqa… degen taǵylymnyń máni Allanyń Elshisi (Oǵan Allanyń ıgiligi men sálemi bolsyn) bir sózinde “Jastarymyzǵa meıirimdi bolmaǵan jáne úlkenderimizdi syılamaǵan – bizdiń úmmetten emes” dep aıtqan.(Imam Ábý Daýd). Ol sózdi qazaq «Qarııany qurmettemeseń eleýsiz qalasyń, jastardy syılamasań kómýsiz qalasyń» dep astarlaǵan. Qartaıǵan qarııany syılamaý, qadirlep qurmettemeý kúna. Buqar babamyzdyń sóziniń túp tórkini osyǵan tireledi.
Onynshy tilek tileńiz
On aı seni kótergen
Omyrtqasy úzilgen
Aıazdy kúni aınalǵan
Bultty kúni tolǵanǵan
Tar qursaǵyn keńitken
Tas emshegin jibitken
Anań bir ańyrap qalmasqa… – degeni ananyń aqysy, ákeniń aqysynan úsh ese joǵary. Óıtkeni, áýeli anasy belin aýyrtyp ony toǵyz aı on kún kóteredi, sosyn jany qınalyp bosanady, sosyn analyq meıirimin tógip, eki jyl boıy adal aq sútin emizedi. Ábý asym degen sahaba birde Allanyń Elshisinen: “Ia, Rasýlýllah, jaqsylyqty aldymen kimge isteımin?” dep suraıdy. Ol(Oǵan Allanyń ıgiligi men sálemi bolsyn): “Anańa!”, deıdi. «Odan keıin she?». «Anańa». «Al, odan keıin she?». «Taǵyda anańa!». «Al, odan keıin she?». «Ákeńe jasa!» (Imam Býharı). Paıǵambarymyzdyń(Oǵan Allanyń ıgiligi men sálemi bolsyn) zamanynda bir adam ata-anasyn jylaǵan kúıde qaldyryp, Nábıdiń(Oǵan Allanyń ıgiligi men sálemi bolsyn) aldyna hıjrat (qonys aýdarý) etkenge ant bergeli keledi. Sonda Nábı(Oǵan Allanyń ıgiligi men sálemi bolsyn): “Ata-anańdy jylatqan ekensiń, endi baryp qýandyr (ıaǵnı, ata-anań ruqsat bergen jaǵdaıda ǵana hıjrat etýiń múmkin)”,dep buıyrady. (Imam Býharı). Endeshe, súnnet jarshysy bolǵan Buqar babamyzdyń jan bolmysymen tilep otyrǵan duǵasy, ata-ananyń, ásirese ananyń amandyǵy bolýy osy sebepten shyǵar
On birinshi tilek tileńiz
On barmaǵy qynaly
Omyraýy juparly
Iisi jupar ańqyǵan
Daýsy qýdaı ańqyǵan
Nazymenen kúıdirgen
Qulqymenen súıdirgen
Ardaqtap júrgen bıkeshiń
Jylaı da jesir qalmasqa… – bul tilektiń máni úlken. Qarap otyrsaq adam balasynyń baqyty qarapaıym ǵana qaǵıdalarǵa baǵynady eken. Ol otbasynyń tatýlyǵy, tapqan tabysynnyń berekesi, eńbek eter qural-saımanynyń qoljetimdiligi. Adam budan artyq baqyt izdeıtin bolsa, jolynan jańylady. Aqyret túgili dúnıesinde baqyttyń ne ekenin bilmeı sormańdaı kúıde baǵyna jete almaı ómirden ótip kete beredi. Sol úshin Islam – beıbit ómirdi súıýdi, qanaǵatty, rahymshylyqty, adal eńbekti nasıhattaıdy. Qazaq qansha jaýgershilikti kórse de, aq jaýlyqty analarymyz arqyly ultty saqtap qalǵan. El bolyp, qansha qasiret kórse de eńsesin túzep alǵan. Óıtkeni bul halyqtyń jatyry buzylyp, negizi qulamaǵan. Janyn berse de qazaq analarynyń ary úshin baryn salǵan.
