Bısmılla − sózdiń anasy, kúlli sózdiń danasy
Bısmılla − ár musylman úshin qasıetti sózdiń biri. Ol «Allanyń atymen» degen maǵynany bildiredi. Kúndelikti kez kelgen ıgi isti «bısmıllamen» bastaý musylmandardyń qanyna sińisti jaqsy ádet.
«Bısmılla» sózi Islam dinimen tyǵyz baılanysty. Óıtkeni, Islamǵa deıingi arab qaýymy bir isti bastarda ózderi tabynatyn puttardyń atyn aýyzǵa alatyn. Lat, Mánat, Uzza sol kezdegi iri puttardyń qatarynda bolǵandyqtan, qarańǵy halyq «bısmıllat» (Lattyń atymen), bısmıluzza (Uzzanyń atymen), bısmılmánat (Mánattyń atymen) dep aıtýdy ádetke aınaldyrǵan bolatyn. Sol kezdegi ár qaýymda osyǵan uqsas jaǵdaılar kezdesken.
Ardaqty Muhammed paıǵambarymyz (s.a.s.) Islam dinin nasıhattaı bastaǵan ýaqyttarda bul sózdiń durys emestigin túsindirip, onyń ornyna Allanyń atyn ataýdy úıretken. Alǵashqyda «Ýa, Allam, seniń atyńmen» degen maǵynada «bısmıká Allahýmma» jáne Allanyń atymen degen maǵynada «bısmıllahı» sózderi kóbirek qoldanylǵan.
Bısmılla − «Bısmıllahır rahmanır rahım» degen sózdiń qysqarǵan túri. (Quranda «Táýba» súresiniń basynda ǵana kezdespeıdi). Tolyqtaı aýdarmasy Rahman ári Rahım Allanyń atymen degen maǵynany bildiredi. Bul jerde Allah, Rahman jáne Rahım degen Jaratýshy ıeniń úsh kórkem esimi qatar atalýda. Rahman da, Rahım da asa meıirimdi degen maǵynada kelgen. Ǵalymdardyń túsindirýinshe, Jaratýshynyń Rahmandyǵy osy dúnıede kóbirek baıqalady. Asqan meıirimdi bolǵandyqtan, aspandy da, jerdi de, aýany da, sýdy da ortaq etip, adamdarǵa barlyq ıgilikterdi teń etken. Musylman, kápir dep olardy alalamaǵan. Al Rahım esimi bolsa, aqyretke kóbirek qatysty. Óıtkeni, Jaratýshy ıemiz aqyrette taza senimmen bir ózine ǵana bas ıip, qulshylyq jasaǵan, buıryqtaryn qaltyqsyz oryndaǵan musylman pendelerin erekshe marapatqa keneltetinin bildirgen. Al Allah esimi bolsa, ózge kórkem esimderiniń barlyǵynan dara, joǵary turatyn erekshelikke ıe.
Sahabalar «bısmılla» sóziniń tolyq nusqasymen «Náml» súresiniń 30-aıaty túskennen keıin tanysqan. Bul aıatta Súleımen paıǵambardyń (a.s.) jazǵan haty týraly derek kezdesedi. Hatta «Bul hat Súleımennen jáne Rahman ári Rahım Allanyń atymen bastalady» delingen. Budan «bısmıllahır rahmanır rahım» sóziniń Quranǵa tán ekendigin baıqaımyz. Imam Shafıǵı «Eger «bısmıllahty» jeke aıat dep qaraıtyn bolsaq, Quranda 114 márte aıan bolǵanyn kóremiz» deý arqyly bul sózdiń qanshalyqty qasıetti ekenin ańǵartqan. Ǵalymdar arasynda «Qurannyń búkil mazmuny «Fatıha» súresinde, al «Fatıha» súresiniń barlyq máni «bısmılla» sózinde jınaqtalǵan» degen uǵym baryn eske alsaq, bul sózde qansha tereń syr jatqanyn paıymdaýǵa bolady.
«Istiń nátıjesi qalaı aıaqtalǵanynan emes, qalaı bastalǵanynan bilinedi» dep Abaı atamyz aıtpaqshy, ár istiń aldynda «bısmılla» dep aıtý sol istiń sátti bastalyp, ornyqty jalǵasýyna, berekelenýine, jaqsylyqpen nátıjelenýine sebep. Óıtkeni, hadıste «Bısmıllásiz bastalǵan barlyq is kelte» delingen (Ǵazalı, Ihııaý ýlýmýddın 1/206). Taǵy bir hadıste «Álhamdýlıllasyz bastalǵan barlyq is sholaq» dep, ár istiń basynda «Álhamdýlıllah» dep aıtý kerektigi de meńzelgen (Násaı, Súnánýl-kýbra 6/127). Osy eki hadıske de amal etý jaǵyn qarastyrǵan ǵalymdar mynandaı tıimdi tásil usynǵan. Ol − istiń basynda «Bısmıllahır rahmanır rahım, álhamdýlıllahı rabbıl alamın» dep tolyq aıtý.
Ásili Alla úshin dep bastalǵan ister eshqashan orta jolda úzilip qalmaǵan. Qaı kezde de kózdegen muratyna jetip, izgilikpen nátıjelenip otyrǵan. Bul tusta ár isin ózine buıyrylǵandaı qalypta Alla úshin isteý, ár isimen Jaratýshynyń razylyǵyn kózdeý musylmandy yqylastylyqqa tárbıeleıtinin de umytpaǵan jón.
Bısmılla dep aıtý kisiniń ımandylyǵyn sezdirýmen qatar, qudireti sheksiz Alla taǵalaǵa senim artyp, arqa súıeýdi de bildiredi. Óıtkeni, sol isti támamdaýǵa kerekti kúsh-qýatty da, ómirdi de, múmkindikti de beretin Alla ekeni sózsiz. Adam qansha talpynsa da Alla qalamaǵan istiń oryndalmaıtyndyǵy jáne belgili.
Uzaq saparǵa shyqqan jolaýshynyń bir basshynyń atynan júrgenin aıtyp, jolda kezdesken qaraqshylardan óz basynyń amandyǵyn kepildegeni sekildi soqtyqpaly, soqpaqty ómir jolynda Allanyń atymen júrý de kedergilerden qınalmaı ótý úshin adamǵa kómektesetini sózsiz. Ár isinde osy sıqyrly sózdi aıtý arqyly «Iá, Allam, seniń atyńmen bastap jatyrmyn, bul ózińniń kómegińe arqa súıegendigim, qolǵa alǵan isimdi jeńildetip, sátin keltir, meni qorǵap-qoldaı gór, demeı gór» degen pende Jaratýshyny jıi esine alyp, Rabbysyna jaqyndaı túsedi.
Kúndelikti árbir isti «bısmıllamen» bastaý adam júregin únemi Allaǵa baılap turatynyn da eskergen jón. Ol bir jaǵy zikir etýge jatady. Al árbir nyǵmetten dám tata otyryp, sony buıyrtqan qudiretti oılaýdy, pikir etýdi (tereń oılanýdy) bildiredi. Al sońynan shúkir etý de musylmanǵa jarasymdy ádet. Osy sebepti izgi musylmandar Jaratýshy ıemiz talap etetin osy zikir, pikir, shúkirge erekshe mán bergen.
«Sózdiń basy bısmılla, bısmıllasyz is qylma» dep ataly sóz qaldyrǵan qazaq halqy da bul uǵymǵa erekshe mán bergen. «Bısmıllamen» bastalǵan iske shaıtan aralaspaıtynyn túsindirip, bısmıllamen baýyzdalǵan maldyń eti adal, bısmıllamen ishken astyń boıǵa sińimdi bolatynyn óskeleń urpaǵynyń sanasyna quıyp otyrǵan. Tipti bısmıllany sózdiń anasyna da, danasyna da balaǵan. Sózdi bısmıllamen bastaý dástúri kóptegen jyr-dastandarda saqtalǵan. Ony «Alpamys batyr» jyrynyń basyndaǵy myna shýmaqtan da baıqaımyz:
Bısmılla − sózdiń anasy,
Kúlli sózdiń danasy.
Bısmılla dep bastasa
Ashylar sózdiń ámmesi... (www.ikitap.kz)
Qudaıberdi Baǵashar
