BASShYǴA BAǴYNÝ

Qazaq halqynda «El aǵasyz bolmaıdy, Ton jaǵasyz bolmaıdy» degen naqyl sóz bar. Bul sózden halqymyzdyń el basshysyn óziniń «aǵasyndaı» kórip, qadirleıtindigin uǵynamyz. Muny Abaı atamyzdyń myna bir sózi de qýattaı túsedi. Abaı atamyz otyz toǵyzynshy qara sózinde bylaı degen:

«Ras, burynǵy bizdiń ata-babalarymyzdyń bul zamandaǵylardan bilimi, kútimi, sypaıylyǵy, tazalyǵy tómen bolǵan, biraq bul zamandaǵylardan artyq eki minezi bar eken. Endigi jurt ata-babalarymyzdyń mindi isin bir-birlep tastap kelemiz, álgi eki minezin birjola joǵaltyp aldyq. Osy kúngiler ózge minezge osy órmelep ilgeri bara jatqanyna qaraı, sol atalarymyzdyń eki ǵana táýir minezin joǵaltpaı tursaq, biz de el qataryna kirer edik. Sol eki minez joq bolǵan soń, álgi úırengen ónerimizdiń bári de adamshylyqqa uqsamaıdy, saıtandyqqa tartyp barady. Jurttyqtan ketip bara jatqanymyzdyń bir úlken sebebi sol kórinedi.

Ol eki minezi qaısy deseń, áýeli — ol zamanda el basy, top basy degen kisiler bolady eken. Kósh-qondy bolsa, daý-janjaldy bolsa, bılik solarda bolady eken. Ózge qara jurt jaqsy-jaman ózderiniń sharýasymen júre beredi eken. Ol el basy, top basylary qalaı qylsa, qalaı bitirse, halyq ta ony synamaq, birden birge júgirmek bolmaıdy eken. «Qoı asyǵyn qolyńa al, qolaıyńa jaqsa, saqa qoı», «Bas-basyńa bı bolsań, manar taýǵa syımassyń, basalqańyz bar bolsa, janǵan otqa kúımessiń» dep, mal aıtyp tileý qylyp, eki tizgin, bir shylbyrdy berdik saǵan, bergen soń, qaıtyp buzylmaq túgil, jetpegenińdi jetiltemin dep, jamandyǵyn jasyryp, jaqsylyǵyn asyramyn dep tyrysady eken. Ony zor tutyp, áýlıe tutyp, onan soń jaqsylary da kóp azbaıdy eken. Bári óz baýry, bári óz maly bolǵan soń, shynymenen jetesinde joq bolmasa, solardyń qamyn jemeı qaıtedi?».

Bul bizdiń darhan kóńil babalarymyzdyń izgi minezderiniń biri edi. Al, sharıǵı turǵydan keletin bolsaq, qandaı da bir eldiń nemese bir quziretti mekemeniń basshysynyń buıryǵy sharıǵat talaptary men adamgershilik qaǵıdattaryna qaıshy kelmegen jaǵdaıda mindetti túrde oryndalýy kerek. Bul ómir zańdylyqtaryna da úılesimdi nárse. Óıtkeni, «Tártipsiz el bolmaıdy, tártipke baǵynǵan qul bolmaı   dy» dep Baýyrjan Momyshuly babamyz aıtqandaı, tártipsizdik ornap, sebepsizden-sebepsiz basshylyqqa baǵynbaý eldikten aıyrylyp qalýǵa ákeletindigin túsinemiz.

Basshyǵa baǵyný – Qurannyń da ámiri. Alla Taǵala Nısa súresiniń 59-aıatynda bylaı deıdi: «Ýa, ıman keltirgender! Allaǵa baǵynyńdar, Rasýlǵa (Paıǵambarǵa) baǵynyńdar, sondaı-aq óz aralaryńdaǵy basshylaryńa baǵynyńdar. Al, qandaı da bir másele jóninde talasyp qalsańdar, eger Allaǵa jáne aqyret kúnine ıman keltirgen bolsańdar, Allaǵa jáne Alla elshisine júginińder. Osylaı isteýleriń áldeqaıda jaqsy jáne aqyry da qaıyrly bolady».

Bul aıat basshylar týralyqqa buıyrsa ǵana buǵan boıusynýdyń mindetti ekendigin, al, aqıqatqa qaıshy nársege buıyrsa, boıusynýǵa bolmaıtyndyǵyna dálel bolady. Sebebi, Alla elshisi (s.ǵ.s.) «Jaratýshyǵa qarsy nársede jaratylǵanǵa boıusyný joq», - dep eskertken[1].

Máslámá ıbn Abdýlmálık ıbn Márýan esimdi Ýmáýı halıfasy Ábý Hazım esimdi ǵalymǵa: «Alla Taǵalanyń «Óz aralaryńdaǵy basshylaryńa baǵynyńdar» degen aıaty arqyly sender bizge boıusynýǵa buıyryldyńdar emes pe?!» - deıdi. Sonda Ábý Hazım «Aıattyń jalǵasyndaǵy «Al, qandaı da bir másele jóninde talasyp qalsańdar, eger Allaǵa jáne aqyret kúnine ıman keltirgen bolsańdar, Allaǵa jáne Alla elshisine júginińder» degen sózinde sender aqıqatqa qaıshy kelgen ýaqytta senderge boıusynylmaıtyndyǵy aıtylyp tur emes pe?!» – dep jaýap bergen eken.[2]

Degenmen, bul aıat basshy aqıqattan aýytqysa oǵan múldem boıusynýǵa bolmaıdy degendi bildirmeıdi. Tek onyń aqıqatqa qaıshy ámirlerine ǵana baǵynýǵa bolmaıtyndyǵyn kórsetedi. Al, basshy zalym bolǵanymen, onyń aqıqatqa qaıshy kelmeıtin ámirlerine boıusyný kerek. Bul týrasynda Alla elshisiniń (s.ǵ.s.) bir hadısinde bylaı baıandalady:

Birde Sálámá ıbn Iázıd esimdi sahabasy Alla elshisinen: «Ýa, Allanyń paıǵambary! Bizge ózi quqyqtaryn talap etip, bizdiń quqymyzdy bermeıtin kisi basshy bolsa ne isteýimiz kerek?» - dep suraıdy. Paıǵambarymyz úndemeı júzin buryp áketedi. Álgi kisi suraǵyn qaıta qoıady. Sonda Paıǵambarymyz: «Tyńdańdar! Boıusynyńdar! Sebebi, sender ózderińe jaýaptysyńdar. Olar ózderi úshin jaýapty», - dep jaýap beredi (Sahıh Mýslım rıýaıaty).

Basqa bir rıýaıatta Alla elshisi (s.ǵ.s) «Sender óz mindetterińdi oryndaısyńdar da, ózderińe tıesili aqylaryńdy Alladan suraısyńdar», - deıdi (Sahıh Buharı, Mýslım rıýaıaty).

Bul hadısterden basshy óz mindetin tolyq atqarmaǵan kúnniń ózinde qol astyndaǵylar oǵan boıusyný qajet ekendigin uǵamyz. Nege deseńiz, basshy bir mindetin durys oryndamady eken dep basqa adamdar da óz mindetterine selqostyq tanytsa, qoǵamda júıesizdik oryn alyp, eldiń berekesi keteri sózsiz. Al, ár adamnyń qoǵamnyń berekesi turǵysynan óz jaýapkershiligi bar ekendigin eskersek, qandaı jaǵdaı bolmasyn, árkim óz mindetin adal atqaryp, adamgershilikten attamaýy qajet ekendigin túsinemiz.

Alaıda, bul basshylar bilgenin istesin, qarapaıym adamdar ezgide ómir súre bersin degendi de bildirmeıdi. Qashan da máselege eki jaǵynan da qarap, ádildikti tý etetin dinimiz basshylyqqa kórkem nasıhat aıtyp, olardy izgilikke shaqyrýǵa úndep, kerek jerinde batyryp ta aıtýǵa bolatyndyǵyn baıandaıdy.

Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) bir hadısinde: «Eń abzal jıhad (Alla jolyndaǵy kúres) – zalym (ádiletsiz) basshynyń janynda aqıqatty aıtý», - degen (Tırmızı, Ábý Dáýid jáne Ibn Májá rıýaıattary). Al, basqa bir hadısinde «Sheıitterdiń myrzasy Hamza ıbn Abdýlmýttalıb (Paıǵambarymyzdyń kókesi, Ýhýd shaıqasynda qaza tapqan) jáne zalym basshyǵa baryp jaqsylyq jasaýdy nasıhattap, jamandyqtan qaıtarǵan, sol isi úshin zalymnyń qolynan ólgen kisi», – deıdi (Ibn Hıbban, Hakım jáne dáılámı rıýaıaty).

Alla elshisiniń (s.ǵ.s.) bul hadısine túsinikteme bergen áıgili Islam ǵulamasy Imam Ǵazalı bylaı deıdi: «Zalym patshaǵa jaqsylyqty buıyryp, jamandyqtan qaıtarýdyń 4 joly bar. Birinshi – bul is jaqsy emes, mynadaı-mynadaı qııanattar bolyp jatyr degendeı habar berý. Ekinshi – kórkem nasıhat aıtý. Úshinshi – «Áı, zalym! Qudaıdan qoryqpaıtyn neme!» - degen sııaqty qatty-qatty sózder aıtý. Tórtinshi – qarý alyp basshyǵa qarsy kóterilis uıymdastyrý.

Munyń alǵashqy ekeýi ruqsat. Sońǵysyna ruqsat joq. Sebebi, bul odan da úlken búlikterge, orny tolmas ókinishterge alyp kelýi múmkin. Al, úshinshisi eger munyń zııany tek óz basyna tıetin bolsa ruqsat, tipten saýap bolady, al, basqa bireýlerge de zarary tıip ketetin bolsa, buǵan da ruqsat joq» (Muhammed Ǵazalı, Ihıa ýlýmıddın).

Qoryta aıtqanda ardaqty Paıǵambarymyz «Barlyqtaryń baqtashysyńdar jáne árkim qaramaǵyndaǵyǵa jaýapty. Basshy da baqtashy jáne ol qaramaǵyndaǵylarǵa jaýapty. Er kisi de otbasy músheleriniń baqtashysy. Ol da qaramaǵyndylarǵa jaýapty. Áıel de kúıeýiniń úıine baqtashy. Endeshe ol da qaramaǵyndaǵyǵa jaýapty. Qyzmetshi de qojaıynynyń dúnıesine baqtashy. Endeshe ol da qaramaǵyndaǵyǵa jaýapty» dep eskertkenindeı, (Buharı jáne Mýslım rıýaıaty) qoǵamnyń árbir múshesi, basshysy da, qarapaıym halqy da óz moınyndaǵy jaýapkershilikti sezinip, sony adal atqaratyn bolsa, mundaı qoǵamnyń kóshi alǵa jyljıtyndyǵy sózsiz.