BAQSY-BÁLIGER, KÓRIPKEL, QUMALAQShY, QARTAShY, EMShI, TAMYRShY, JAÝRYNShY, SYNYQShY DEGENDER KIMDER? OLARDYŃ AIYRMAShYLYQTARY BAR MA?

Aıyrmashylyqtaryn aıtyp berseńiz jáne ıslam dini iliminde bularǵa qalaı qaraıdy?- dep suraq joldapty.

Meniń bergen jaýaptarym:

Árbir termınniń anyqtamasyn jáne olardyń arasyndaǵy aıyrmashylyqty naqtyraq anyqtap, jeke-jeke taldap shama kelgenshe aıtyp beremin.

Baqsy-báliger

Baqsy – dástúrli túrki halyqtary mádenıetinde este joq eski zamandardan bastaý alyp kele jatqan rýhtarmen baılanys ornatý arqyly aýyrńan adamdardy emdeıtin, bolashaqty boljaıtyn jáne jyn-shaıtandy qýýǵa qabiletti tulǵa dep tanylǵan adam. Baqsy kóbine dástúrli mýzyka aspaptaryn (mysaly, qobyz) paıdalanyp, rýhanı álemmen baılanysqa túsedi. Qamshy alyp, kóseý qyzdyryp, otpen, sýmen, shóppen, maldyń qan-jynymen selkildep zikir salyp, býradaı burqyldap, tekedeı baqyldap, laqtaı oınaq salyp sekirip, zikirip ushyq salyp, qutyryna arbań-qurbań etip bılep júrip adam emdep ne joǵalǵan zatty, maldy boljap tabady. Mine osyndaı burqy-shaıqy, kiresaly-shyǵasaly esi bar, jyndarmen tildesetin ne jyndardy ózine táýeldi etip baǵyndyrǵan adamdy-“Baqsy” dep ataǵan.

Báliger

Báliger – rýhanı kúshi bar, kóripkeldik jáne emshilik qasıetterge ıe tilsim qabletti adam. Báligerler baqsylyq dástúrdi jalǵastyra otyryp, jyn-shaıtanmen kúresip, bolashaqty boljaıdy, aýyrǵan adamdardy emdeıdi. Dem salady, ushyqtaıdy, ishirtkiler beredi, aýyrýynyń neden bolǵanyn boljap aıtady. Mine osyndaı qasıeti bar adamdy-“Báliger” dep ataıdy.

Kóripkel

Kóripkel – bolashaqty boljaıtyn, adamdardyń ótken jáne aldaǵy taǵdyryn boljap, dolbarlap alatyn adam. Kóripkelder de ártúrli ádister kózge kórinbeıtin jyndardyń kómegi arqyly (tús jorý, aıan, ıntýıtsııa) olardan aldyna kelip otyrǵan adamdardyń bolashaǵy týraly aqparat alady. Qarta ashady, qumalaq salady, basqada zattardan paıdalanady. Olar aldyna barǵan adamnyń atyn, áke-sheshesiniń esimderin jáne týylǵan kún, aı, jyldaryn surap sosyn soǵan súıene otyryp, jyndardan kómek surap, qulaǵyna sybyrlaǵan jyndardyń jetkizgen habarynan paıdalanyp, aldynda otyrǵan adamdardyń pısıhologııasyna baǵyp boljam aıtady. Osyndaılardy-“Kóripkel” dep ataıdy.

Qumalaqshy

Qumalaqshy – aq sara bas qoıdyń kepken 41 ne 9 qumalaǵyn sháship, jaımalap salyp, sodan paıdalanyp bolashaqty boljaıtyn adam. Qumalaqshylar qumalaqtardy arnaıy tásilmen tastap, olardyń ornalasýyna qarap, bolashaq týraly aqparattar aıtady. Osyndaı adamdardy-“Qumalaqshy” dep ataıdy.

Qartashy

Qartashy – kartalardy paıdalanyp, qarta ashyp bolashaqty boljaıtyn adam. Qartashylar kartalardyń maǵynalaryn túsinip, olar arqyly adamnyń taǵdyry men bolashaǵy týraly aqparattar beredi. Qartanyń sıqyryna senetin jáne ony kásip etetin jynǵa jaqyn adamdardy-“Qartashy” dep ataıdy.

Emshi

Emshi –halyq tájirıbesindegi emdik sharalarǵa súıenip, dástúrli ádistermen aýrýlardy emdeıtin adam. Emshiler shópter, túrli ósimdikter, janýarlar ónimderi, dástúrli rásimder arqyly adamdardyń densaýlyǵyn qalpyna keltiredi. Osyndaı adamdardy”Emshi” ne “Halyq emshisi” dep ataıdy.

Tamyrshy

Tamyrshy – dástúrli qazaq medıtsınasynyń bilgiri, halyq emshisi. Tamyrshynyń basty qyzmeti adamnyń tamyryn ustap, onyń boıyndaǵy syrqattardy anyqtaý jáne emdeý. Tamyrshy adamnyń júrek soǵýyn, qan qysymyn jáne basqa da fızıologııalyq belgilerin zerttep, dıagnoz qoıady.

Tamyrshynyń jumysy tabıǵattyń qubylystarymen, adamnyń rýhanı jáne fızıkalyq jaǵdaıymen tyǵyz baılanysty. Olar emdeýde shópter, mıneraldar, dıetalar jáne basqa da tabıǵı dárilerdi paıdalanady. Qazaq halqynyń tarıhynda tamyrshylardyń orny erekshe, olar uzaq ýaqyt boıy medıtsınalyq kómek kórsetip, halyqtyń densaýlyǵyn saqtaýǵa atsalysqan. Osyndaı adamdy-“Tamyrshy” dep ataıdy.

Jaýrynshy

Jaýrynshy – maldyń jaýyryny (jaýryn súıegi) arqyly bolashaqty boljaıtyn adam. Jaýrynshylar jaýyryn súıegin otqa maı jaǵyp qyzdyryp nemese arnaıy tásilmen qarap, onyń betinde paıda bolatyn syzyqtar men belgiler arqyly boljam aıtatyn adamdardy-“Jaýrynshy” dep ataıdy.

Synyqshy

Synyqshy – súıek, býyn, synǵan jerlerdi ornyna keltiretin sheber emshi. Synyqshylar dástúrli ádistermen, qolmen súıekterdi túzetip, emdeý jumystaryn júrgizedi. Osyndaı adamdardy”Synyqshy” dep ataıdy.

Aıyrmashylyqtary

. Baqsy-báligerler: rýhanı álemmen baılanys ornatyp, jyn-shaıtanmen kúresedi jáne bolashaqty boljaıdy, kóbine dástúrli mýzyka aspaptaryn paıdalanady.

Kóripkelder** bolashaqty boljaıdy jáne aıan, tús jorý arqyly aqparat alady.

. Qumalaqshylar: qoıdyń qumalaǵyn paıdalanyp, bolashaqty boljaıdy.

. Qartashylar: kartalar arqyly bolashaqty boljaıdy.

. Emshiler: dástúrli ádistermen aýrýlardy emdeıdi.

. Tamyrshylar: aýyrǵan adamnyń tamyryn ustap aýyrýyn tabatyn adam.

. Jaýrynshylar: jaýyryn súıegin paıdalanyp, bolashaqty boljaıdy.

Synyqshylar: súıek, býyn, synǵan jerlerdi túzetip, emdeıdi.

Emshilik, synyqshylyq sııaqty praktıkalar kóbinese dástúrli nemese halyq medıtsınasy men Ezoterıkalyq bilim júıesine jatady. Bul bilim júıeleri ejelden beri kele jatqan, kóp jaǵdaıda rýhanı, mádenı jáne áleýmettik nanym - senimmen, uzaq jyldyq tájirıbelenge negizdelgen.

Islam dini ilimi

Islam dininde baqsy-báligerlik, qartashylyq, kóripkeldik, jaýyrynshylyq, juldyzshylyq sııaqty áreketterge qatań tyıym salynady jáne olar aýyr kúná retinde qarastyrylady. Bul áreketterdiń tyıym salynýynyń basty sebebi – olardyń Allaǵa serik qosý (shırk) retinde sanalýynda jáne adamdardyń taǵdyryn, bolashaǵyn tek Alla ǵana biledi degen senimge qaıshy kelýinde.

Muhammed paıǵambar (s.ǵ.s.) bylaı degen: «Kimde-kim kóripkelge baryp, onyń aıtqandaryna sense, ol adam Alla túsirgen (Islam) dinin teriske shyǵarǵan bolady» (Mýslım).

Islam sharıǵatynda baqsy-báligerler, kóripkelder jáne juldyzshylar Allanyń erkine qarsy kelip, adamdardy aldap, olardy durys joldan taıdyrady dep sanalady. Musylmandarǵa tek qana Allaǵa senip, odan kómek suraý, dertke shıpa tilegende duǵa jasaý usynylady. Sondyqtan da, baqsy-báligerlik, qartashylyq, kóripkeldik, jaýyrynshylyq jáne juldyzshylyq sııaqty áreketter ıslam dininde qabyldanbaıdy jáne olardan aýlaq bolý qajet dep esepteledi.

Bolat BOPAIULY