«BANDITIZM ROMANTIKASY» HÁM QOǴAMDAǴY QATYGEZDIK JAǴDAILAR
1. «Bandıtızm romantıkasy» termıniniń anyqtamasy men kórinisi
«Bandıtızm romantıkasy» dep «qylmystyq áreketter nemese zańǵa qaıshy is-áreketpen aınalysatyn adamdardyń qoǵamda, ne bolmasa, belgili bir toptardyń kóz aldynda tartymdy keıipke enetin qubylysty» aıtady. Ol jaǵdaıda bandıtter men qaraqshylar keıde qaharmandar, keıde qalyptasqan ádiletsiz júıege qarsy kúresýshiler retinde qabyldanyp, kóbine ómir tájirıbesi az jastar arasynda janashyrlyq pen elikteýshilik týdyrady. Mundaı kózqarastyń qalyptasýyna onyń ónerde, kınoda, beınelenýi jáne medıa júıesi arqyly onyń qoǵamda «oń qubylys» retinde nasıhattalýy erekshe yqpal etedi. Nátıjesinde, bandıtızmniń qylmystyq sıpatyna qaramastan, qoǵamda osyǵan táýeldi qoǵamdyq kóńil-kúı qalyptasady. Ol, ásirese, jasóspirimder en jastar arasynda asa qatty beleń alady. Bul – sonysymen asa qaýipti!
2. «Bandıtızm romantıkasynyń» áleýmettik qubylys retinde paıda bolýy jáne tarıhy: «resmı qaraqshylyq» degenimiz ne?
«Bandıtızm romantıkasy» tarıhy ejelgi dáýirden bastalady. Máselen, antıkalyq kezeńde de qaraqshylar men teńiz qaraqshylary «batyl ári táýelsiz tulǵalar» retinde qabyldanyp, zańdarǵa jáne tártipke qarsylyq kórsetetinder qatarynda sanaldy. Máselen, Ejelgi grek mıfologııasynda Reıderler dep jaldamaly pırattardy ataǵan. Olardy koroldiń ózi jaqtap, keme men qarý‑jaraq bergen. Reıderlerdiń maqsaty jaýdyń kemesin tonaý emes, ony sýǵa batyryp kózin qurtý bolǵan eken. Eger bul qaraqshylar kemeni tonap ketse, ony óz qojaıyndaryna beretin bolǵan. Mine, qazirge deıin «ózgeniń múlkine shabýyl» dep sanalatyn reıderlik osydan shyǵady.
Orta ǵasyrdaǵy Eýropada Robın Gýd sekildi tulǵalardyń tanymaldyǵy ‑ baılarǵa qarsy shyǵyp, kedeılerge kómek kórsetetin «ıgi qaraqshy» beınesin qalyptastyrdy. Ýaqyt óte kele, mundaı bandıtızm beıneleri ádebıette, kınoda jáne jappaı mádenıette jalǵasyn tapty. Mysaly, HH ǵasyrda bul qubylys gangsterler men mafıozılerdi kúsh pen yqpaldyń sımvoly retindegi beınelerinde kórinis tapty. Bizge jaqsy tanys ıtalıandyq «Sprýt» fılminde belgili akter Mıkelo Plachıdıdiń komıssar Kattanı beınesi tek bandıtızmmen kúresti emes, sonymen birge mafııanyń qudyrettiligin de qatar nasıhattaǵany ras.
Mundaı krımınaldy jaǵdaı KSRO ydyraǵan soń barlyq táýelsiz respýblıkalarda paıda boldy. Olar osy aımaqta «rEket» atymen tanyldy. Qazaqstanda osy attas fılm de túsirildi. Ol Qazaqstanda erekshe boldy, sebebi, Qazaqstan geolokatsııa turǵyda tek taýar tranzıtin ǵana emes, sonymen birge «rEket tranzıtin» júzege asyra alýshy edi. Sol sebepti, burynǵy Odaqta qazaqstandyqtardyń bedeli de joǵary boldy. Olar keńestik kezden dástúrli bedeli bar «grýzındik zańdastyrylǵan qylmys avtorıtetterimen» teńese aldy dese bolady. Biraq, qoǵamdyq pikirde keıde, qazaqstandyq rEketti «el baılyǵyn qorǵaýshylar» retindegi qaharman uldarǵa teńestirý qalyptasyp, olardyń beınesin geroılandyrý baıqalady. Biraq, bul, negizinde, árbir rEkettik toptyń óz terrıtorııasyn qorǵaýynyń ǵana kórinisi edi. Bul – rEketızmniń ómir súrý sharty.
Al, toqsanynshy jyldardyń sońynda memleket damýy óz arnasyna túse bastady. Sóıtip, «rEket dáýiri» aıaqtalyp, onyń ornyna júıeli túrde bılikpen sybaılasqan «resmı qaraqshylyq» kelgeni qazir kópke belgili bolyp otyr. Ol ‑ Qazaqstan bar baılyǵyn «jekeshelendirý» arqyly aıaýsyz ysyrap etip, memleketimizdiń damýyn ondaǵan jyldar artqa shegergen avtorıtarly júıeniń jemisi sanalady. Qazir elimizde baıaý bolsa da, osyǵan keri protsess júrýde. Ol baǵdarlama zańsyz urlanǵan, zańsyz ıelengen memlekettik aktıvterdi qaıtarýdy kózdeıdi. Osyǵan baılanysty qoǵam tarapynan quqyqtyq jáne ádiletti memleket ornatýǵa degen talaptyń artýy, qoǵamnyń ádilettilik ornatýǵa kúsh salyp jatýy ‑ sonyń aıǵaǵy. Árıne, bul jaǵdaıda «bandıttik romantıka» ózin ashyq kórsetýge batyly barmaıdy. Bandıtızm – astyrtyn áreket jaǵdaıyna kóshedi...
Al, Reseıde bul áıgili «Brıgada» fılminde anyq kórindi. Jalpy, Reseıde qaraqshylyq týraly fılmder óte kóp túsirilip, sol arqyly qaraqshylyqqa beıim jastardyń top‑toby paıda bolǵany qupııa emes. Reseı memlekettik deńgeıde onyń zardabyn áli kórýde jáne bul uzaqqa sozylatyn syńaıly...
3. «Bandıtızm romantıkasynyń» áleýmettik sebepteri jáne psıhologııasy
«Bandıtızm romantıkasynyń» negizgi áleýmettik sebepteri teńsizdikpen, áleýmettik qaqtyǵystarmen jáne qoǵamdaǵy ádiletsizdikpen baılanysty. Adamdar bılik tarapynan ádiletsizdikke tap bolǵanda nemese kedeılik pen ezgini sezingende, bandıtter balama kóshbasshylar nemese «aqıqat úshin kúresýshiler» retinde qabyldanýy múmkin. Sonymen qatar, romantızatsııa zań júıeleriniń álsizdigi nemese sybaılas jemqorlyq arqyly týyndaýy múmkin. Bul bılikke degen senimniń azaıýyna jáne bandıttiń táýelsiz ári batyl tulǵa retinde qabyldanýyna yqpal etedi.
Negizi, «romantıkalyq bandıtızm» jeke‑dara ómir súre almaıdy. Ol mindetti túrde «úıirlik» sıpatta bolyp, klandyq qaqtyǵystarǵa aralasady. Bul, endi, bandıtızmniń eń joǵarǵy shyńy, onyń ıntellektýaldyq Everesti, qazaqsha aıtsaq ‑Han Táńiri!
Al, osy «ıntellektýaldy bandıtızm» dep atalatyn jalǵan romantıkanyń jergilikti kórinisi jabaıy formada bolýy zańdy. Oǵan jergilikti toptyń ıntellektýaldyq óresiniń tómen bolýy kedergi. Sondyqtan, aýyldyq jáne aýdandyq deńgeıdegi mundaı toptardyń tirligi kóbine dóreki tonaýshylyqpen ǵana shekteledi. Alaıda, korrýptsııalyq jaǵdaıda olar da jergilikti bılikpen, qajet adamdarmen sybaılas bolýǵa qabiletti ekenin joqqa shyǵarýǵa bolmas. Bul ol toptyń árbir múshesine ózderi «tobyr» sanaıtyn qarapaıym eńbek adamdarynan artyqshylyǵyn sezdiretin «sıqyrly romantıka». Sol sebepti de ndaı qylmysty toptar jas jetkinshekter arasynan óz jaqtastaryn tez tabady, tez kóbeıedi. «Úıirlik sana» olardyń boıyna kúsh‑qýat beredi...
Bandıtızm romantıkasynyń psıhologııasy adamdardyń erkindikke, bılikke jáne táýelsizdikke degen qushtarlyǵyna negizdelgen. Bandıtızmdi romantızatsııalaıtyndardyń kózinde qylmyskerler kóbine kúshti tulǵalar retinde qabyldanady. Sóıtip, ol «tulǵalar» qalyptasqan júıege qarsy turyp, óz erejelerimen ómir súredi. Bul, árıne, ásirese ózin-ózi tanytýǵa umtylǵan nemese avtorıtarlyq qurylymdarǵa qarsy shyǵýdy kózdegen jastardy qyzyqtyrýy múmkin. Bul «bandıtızmniń» romantıkalyq jaǵy. Biraq, shynaıy ómirde bári qarapaıym... Sebebi, biz bandıtızmdi qanshama ásirelesek te, ol báribir bandıtızmniń tartymdylyǵy tez jetistikke jetý, baılyqqa kenelý jáne qurmetke ıe bolý ıllıýzııasyna negizdelgen bolyp qala beredi...
4. Bandıtızm jáne memleket zańy: bulyńǵyr bolashaq
Zań turǵysynan bandıtızm – bul qoǵam normalaryn buzatyn jáne azamattardyń qaýipsizdigine qaýip tóndiretin qylmystyq áreket.
Memleket bandıtızmdi quqyq tártibi men turaqtylyqqa qater retinde kóredi jáne qylmyskerlerdi zańǵa sáıkes jazalaıdy. Alaıda, bandıtızm men quqyq tártibi arasyndaǵy qaqtyǵys kóbinese bandıtterdi romantızatsııalaýdy kúsheıtedi, ásirese, zańdary ádiletsiz jáne qatal bolyp turǵan qoǵam úshin bul turaqty qubylys desek bolady. Mundaı jaǵdaıda bandıtter belgili bir toptarda ezgige túskender úshin kek alýshylar retinde qabyldanýy múmkin.
Ókinishke oraı, dál osyndaı jaǵdaı qazirgi «ádiletti Qazaqstanda» da keńinen oryn alyp otyr. Keıingi kezde bul múldem kúsheıip bara jatqandaı áser qaldyrady. Mysaly, bizdegi quqyq qorǵaý júıesi osy ýaqytqa deıin elimizdegi talap etilip otyrǵan demokratııalyq ózgeristerge daıar emestigin kórsetýde. Máselen, eldegi «aıyppul kólemin» alar bolsaq, ol halyqtyń Ekonomıkalyq jáne quqyqtyq saýattylyǵy kórsetkishine saı emes. Soǵan soı, ol «resmı qaraqshylyqtyń» bir túri bolyp qabyldanyp jatyr...
Buǵan ásirese jastar jaǵy daıyn emes. Sol sebepti, ár jerlerde olardyń astyrtyn uıymdasqan qylmystyq toptary paıda bolyp, olar mańaıyn «óz tártibimen» ómir súrýge, bulardyń aıtqanymen júrýge májbúrlegisi keledi. Munyń memlekettik deńgeıdegi kórinisi retinde Qazaqstan áskerindegi bolyp jatqan «kóksaqaldyq qubylysty» (dedovshına) aıtar edik. Onda nebir qylmystyq soraqylyqtar oryn alyp, ásker qataryna «qylmys álemi romantıkasy» dendep ene bastady. Sońǵy kezderdegi jaýyngerlerdiń ólimi, múgedek bolyp qalýy, zorlyqshylardyń jaýapkershilikke tartylmaýy, áskerı bólimsheniń qylmysty búrkemeleýi, «kemedeginiń jany bir» dep bir‑birin qorǵaýy jáne taǵy sondaı qubylystar osyny bildiredi...
Iá, mundaı jaǵdaılar endi mektepterde de oryn ala bastady. Bul máseleni qoǵam bolyp talqylap, depýtattyq deńgeıde kótermesek – biz bulyńǵyr bolashaqqa bara jatqan sııaqtymyz...
5. Bandıtızmniń dinı jáne mádenı aspektileri
Keıbir mádenıetterde jáne dinderde «bandıttik beıne» batyrlyq nemese rýhanı qarsylasý turǵysynan qaralýy múmkin. Mysaly, ádebıette jáne folklorda bandıtter keıde, ádiletsizdikpen kúresetin jáne álsizderdi qorǵaıtyn adamdar retinde sýretteletin obrazdar jetkilikti. Qoǵam da olardyń áreketterine Etıkalyq zańdylyq beredi – ony «aqyldy tentek» dep áspettep, qoǵam mineziniń jaqsy jaǵy retinde (harakter) kórsetýge beıim. Biraq, osylaı deı otyryp, qoǵam ondaı «minezdiń» qoǵamdyq sıpatyna kóńil bólýi tıis. Al, ol joq. Sol sebepti, «tentektiktiń» sońy «bandıtızm Elementterimen» zańdy túrde jalǵasyn taýyp jatatyny anyq. Bul – ejelden shynaıy ómirdi dáripteıtin, adamnyń óz ómirinde urpaǵynyń adamgershilik bastaýyn «jaqsy‑jaman», «obal», «uıat bolady», meıirimdi bol» (adam bol), «eldiń balasy bol», «qataryńnyń aldy bol», «ata‑anańdy jerge qaratpa», «suǵanaq bolma», «kóldeneń jatqan kók shybyqtan attama» jáne t.t. adamı qalypty qalyptastyryp tárbıelegen qazaq halqynyń ulttyq tárbıesi óz arnasyn joǵaltyp alyp, ony qaıta taba almaı jatqanynyń belgisi me deýge bolady...
Dinı ilimderde bandıtızm ádette aıyptalady. Biraq, barlyq ýaqytta emes. Ásirese, keıingi kezde elimizge dendep enip jatqan, «mádenı qalyby» bóten radıkaldy dinderdiń ýaǵyzy Ulttyq bolmysty qıratý arqyly, jastar sanasyn qatygezdikke qaraı burýda. Óıtkeni olardyń kóp ýaǵyzdary qazaqy qalyptaǵy moraldyq jáne quqyqtyq normalardy eskermeıdi. Máselen, qazaqqa tán týystyq baýyrmaldylyq dinde dáriptelmeıdi. Olar úshin kosmopolıttik, ıaǵnı, «ultsyzdanǵan musylmandyq» áldeqaıda mańyzdy. Al, ondaı «ultsyzdanǵan musylmandyq» memleket pen ult qalybynan tysqary turatyndyqtan – naqty bir ulttyq tárbıeni, ıdıomalardy qabyldamaıdy. Tek abstarktili uǵym kúıinde qalady. Nátıjesinde, bizdiń kóptegen jastarymyz «musylmandyqty qorǵaýdy» (ultyn emes) paryz sanap, álemdegi dinı soǵys oshaqtaryna óz erikterimen attanyp ketti. Bul, keń maǵynasynda, eshqandaı da romantıka emes, bul «Halyqaralyq bandıtızm» dep atalady. Ol, aldymen, saıası qubylys.
Sondyqtan, dinı mıfterde nemese ańyzdarda qylmyskerlerdi qaharmandar retinde qabyldaý múmkindigi áli de oryn alýda. Ókinishke oraı, ol dinı ańyzdardyń kóbiniń qazaq halqynyń ulttyq mádenı erekshelikterimen, adamgershilik qalybymen esh úılestigi joq ekeni, qabyspaıtyny kúnnen kúnge aıqyn bola bastady...
6. Qoǵamdaǵy bandıtızm romantıkasynan qutylý sharalary
Bandıtızm romantızatsııasymen kúresý úshin qoǵamǵa keshendi yqpal etý qajet:
Basty sharalardyń biri – quqyq qorǵaý ınstıtýttaryn nyǵaıtý jáne olardyń ádildigi men tıimdiligin arttyrý, osylaısha adamdar qylmyskerlerdi balama «qorǵaýshylar» retinde kórmeıtindeı jaǵdaı jasaý.
Ekinshiden, jastar arasynda synı oılaý men Etıkalyq normalardy qalyptastyrýǵa baǵyttalǵan bilim berý baǵdarlamalary, sondaı-aq áleýmettik osal toptardy qoldaý, olarǵa der kezinde baǵyt‑baǵdar berý mańyzdy ról atqarady.
Úshinshiden, bandıtızmdi tartymdy etip kórsetýi múmkin nasıhat pen medıa-kontentti baqylaý qajet.
7. Halyq jáne bandıtızm: qaıshylyqtar
Qoǵamnyń bandıtızmge degen kózqarasy árqashan ekiushty bolady: Bir jaǵynan ‑ kópshilik onyń adamdy durys joldan buzýshy jáne qylmystyq tabıǵatyn túsinedi;
Ekinshi jaǵynan – bandıtter keıde janashyrlyq pen tańdaný týdyrady.
Bul qaıshylyq kóbinese óte kúrdeli áleýmettik problemalar paıda bolǵanda týyndaıdy. Adamdar qylmyskerlerdi batyr nemese óz múddelerin qorǵaýshylar retinde kórgisi keledi, ári, solaı kóredi de. Al, bandıtızm romantızatsııasy, shyn máninde, qoǵamdaǵy tártip pen qaýipsizdikke shynaıy qater tóndiretin ıllıýzııa ekenin atap ótý mańyzdy.
8. Qazaqstandaǵy balalar arasyndaǵy bandıtızm jáne sýıtsıd deńgeıi – óte qaýipti qubylys.
Qazaqstanda sońǵy jyldary balalar arasyndaǵy bandıtızm men sýıtsıd deńgeıiniń ósýi baıqalady. Men bul jerde adamdardyń júregin aýyrtpaý úshin, arnaıy statıstıkalyq kórsetkishterdi jarııalaýdy jón kórmeı otyrmyn. Onsyz da qorqynyshty jaǵdaıǵa tap bolǵan qoǵam úshin ol statıstıkanyń ózi de zııandy ekeni anyq.
Degenmen, bul qubylystyń sebepterine toqtalmaı ketýge bolmaıdy. Ol: áleýmettik turaqsyzdyq, tárbıelik baǵdarlamalardyń jetispeýshiligi, buqaralyq mádenıettegi teris beınelerdiń áseri, sondaı-aq adam ómirine qoǵam tarapynan meıirimniń azaıýy jáne t.t. sebepter jatady.
Qıyn jaǵdaıda qalǵan jastar keıde bandıtızmdi óz máselelerin sheshýdiń, nemese, ózin-ózi dáleldeý tásili retinde qabyldaıdy.
Sonymen birge, qazirgi dinniń de «bul ómirdi jalǵan» dep jarııalaýy, «shyn ómir tek o dúnıede» dep kúndiz‑túni ýaǵyzdaýy – sanasy qalyptaspaǵan jastar arasynda sýıtsıdtiń bolýyna kóptep áser etýde dep boljaýǵa bolady...
Sol sebepti, elimizde qoǵam bolyp, mektep bolyp, ujymdyq deńgeıde qaýipti toptaǵy balalardy anyqtaýǵa jáne olarǵa kómek kórsetýge baǵyttalǵan qylmychstyń aldyn alý baǵdarlamalaryn júrgizýdiń jedel ári keshendi sharalaryn qolǵa alýymyz qajet.
Sondaı-aq jastar arasynda «qylmysty romantızatsııalaýmen» kúresý de óte mańyzdy. Olar bir nárseni anyq bilýleri tıis: Adam – tabıǵatynan qylmysker emes. Ony osy jolǵa alyp keletin joldar adam taǵdyrynan tysqary turatyn sebepter. Biraq, ol adam barǵan qylmys – eshqashanda aqtaýǵa bolmaıtyn kúná. Sondyqtan, qylmys jasaǵan mindetti túrde jazalanady ári tek «qylmysker» atalady. Ol adamnyń eshqashan «romantıkalyq geroı» bolýy múmkin emes. Ol ‑ orta jolda taǵdyry kúıregen jan. Shyndyq osy.
Endi, osyndaı qaýipti «romantıkadan» arylýdyń tóte joly:
1. Ulttyq tárbıeni kúsheıtý jáne Quqyqtyq qoǵam erekshelikterin jetkinshekterge úıretý;
2. Adamdar arasyndaǵy quqyqtyq‑moraldik‑Etıkalyq‑adamgershilik qatynastardy kúsheıtý.
Bul áreketter árbir otbasydan bastalýy tıis ekeni – aıtpasa da túsinikti... Al, osyǵan saı, memlekettiń damý prıorıtetteri de «adam ómiri men onyń qundylyǵyna» qaraı burylýy qajet ekenin eskertemiz.
Ábdirashıt BÁKIRULY,
fılosof
