BALAǴAT SÓZ AITÝDYŃ KÚNÁSI QANDAI?

Balaǵat cóz (boqtaý, boqtyq cóz) – ashy, zárli, turpaıy sózdermen qatar, uıatty iske jáne adam denesiniń uıatty jerlerine qatysty qoldanýǵa qatań tyıym salynatyn jaman sózder.

Balaǵat sózderdi aıtý adamgershilikke jáne dindarlyqqa laıyqty emes. Ol ar-namysty, uıatty ketiredi jáne ózgelerdi ashýlandyrady. Tipti sharıǵatymyz erli-zaıyptylar arasyndaǵy jynystyq qatynasty, dáret buzýdy jáne nájisti ashyq túrde emes, aýyspaly maǵynadaǵy sózdermen aıtýǵa buıyrady. Mysaly, Quran Kárimde «jynystyq qatynas» degen maǵynany aýyspaly «láms» (jaqyndaý, qosylý) sózderimen qoldanǵan («Nısa» súresi, 43-aıat). 

Alla elshisi (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn): «Úlken kúnálardyń ishinde eń aýyry kisiniń óz ata-anasyna laǵynet aıtýy», – dedi. Sonda odan bir kisi: «Ýa, Allanyń elshisi! Adam qalaı óz ata-anasyna laǵynet aıtýy múmkin?» – dep suraıdy. Sonda Paıǵambarymyz: «Kisi bireýdi ákesinen sybaıdy. Ol da ony (óz kezeginde jaýap retinde) áke-sheshesinen sybaıdy (osylaısha bireý arqyly óz ata-anasyn boqtaǵan bolyp otyr)», – dep jaýap beredi (Buharı). Osydan boqtaý men boǵaýyz aıtýdyń kúná ekeni baıqalady.

Sondaı-aq Paıǵambarymyz (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn): «Allaǵa ıman etken kisi – minshil emes, qarǵap-sileýshi emes, jaman júristi emes, bylapyt, balaǵat sózdi emes», – dedi (Tırmızı). Atalmysh hadıste ózin múmın sanaıtyn árbir kisi óz boıyndaǵy osyndaı súıkimsiz qylyqtardan tazalanýy kerek ekendigi ashyq aıtylǵan.

Taǵy bir hadıste: «Qııamet kúni kisiniń tarazyǵa aýyr basatyn nársesi – kórkem ádebi. Alla Taǵalanyń bylapyt sóz aıtatyn kisige ashýy keledi», – delingen (Násaı). 

Baıaǵyda qazaqy ortada josyqsyz balaǵat sóz aıtyp, adamdy nemese adamdardy qorlaǵandar ádettik zańnyń normalary men prıntsıpterine sáıkes jazalanyp otyrdy («Qazaq halqynyń salt-dástúrleri» kitaby, 2014).

Hasan AMANQUL,

«Munara» gazeti, №2, 2023 jyl