ÁJETHANA ÁDEBIN JAQSY BILESIZ BE?

Ájethanaǵa kirýge nıet etken kisi tómende tizbektelgen ájethana ádebine de asa mán bergeni durys. «Ájethana ádebi» dep Paıǵambarymyzdyń keıde istep, keıde istemegen mustahab amaldardy aıtamyz[1]. Degenmen, tómendegi kórsetilgen tizimdegi keıbir mákrúh, ýájip sııaqty mustahab amaldarǵa jatpaıtyn máselelerge de toqtalyp óttik:

1. Kisi eldiń kózinen tasa jerde ájetin óteýi kerek. Sahaba Jábır ıbn Abdýlla bylaı deıdi: «Paıǵambarymyz (s.a.ý) túzge shyǵarda (ájetin óterde), eshkim kórmeıtin jerge ketip qalatyn». [2] Qazirgi tańda buǵan arnaıy ájethanalar bar.

2.Tamaqtan keıin ájethanaǵa kirmeı turyp, qol shaıǵan abzal. Bunymen qatar, qol jýý arqyly syrttan qolymyzǵa juqqan túrli mıkrobtar men parazıtterdiń basqa jerlerge taralýynyń aldyn alamyz.

3.Ájethanaǵa kirgende, basyna bas kıim, aıaqqa arnaıy súıretpe kıip kirgen abzal. Bir «múrsál» hadıste: «Paıǵambarymyz ájethanaǵa kirgende aıaq kıimin kıip, basyn jabatyn»[3] delinedi. Bul, ásirese, ájethanasy úıdiń ishinde ornalasqan kisilerge kóbirek qatysty. Úıdegi  ájethanaǵa jalań aıaq kirmeı, arnaıy súıretpe qoıǵan durys. Qoldy sybanyp, shalbardyń balaǵyn túrýdi de umytpaǵan jón.

4.Ájethanaǵa Allanyń jáne Paıǵambarymyzdyń esimderin nemese Quran aıattaryn ala kirmeý kerek. Tırmızıde rıýaıat etilgen hadıste sahaba Ánás ıbn Málık bylaı deıdi: «Paıǵambarymyz (s.a.ý) ájethanaǵa kirgende qolyndaǵy saqınasyn sheship kiretin (onda Muhammad Rasýlýllah degen jazý bar edi)»[4]

5.Ájethanaǵa sol aıaqpen kirgen jón. Ábý Hýraıradan jetken rıýaıatta: «Kimde-kim ájethanaǵa sol aıaǵymen emes, oń aıaǵymen kirse, kedeılikpen synalady»[5],–delingen.

6.Kirgen kezde: «Áǵýzý bılláhı mınál Hýbsı ýál Habaıs» (erkek jáne urǵashy jyndardan Saǵan syıynamyn) degen duǵany oqý – mustahab. Záıd ıbn Árqamnan Paıǵambarymyzdyń (s.a.ý) myna hadısi rıýaıat etiledi: «... Kimde-kim ájethanaǵa kiretin bolsa, «Áǵýzý bılláhı mınál Hýbsı ýál Habaıs» degen duǵany oqysyn» [6].

7.Qajettilik týyndamasa, ájethanada sóılemeý kerek. Ájethanada sóıleý – mákrúh.   Bul jaıynda Ibn Májániń «Súnánynda» rıýaıat etilgen hadıste Paıǵambarymyz (s.a.ý): «Túzge shyqqan eki adam bir-biriniń áýretine qaramasyn, sóılespesin. Aqıqatynda, Alla Taǵalanyń mundaıǵa ashýy keledi»[7],– delingen.

8.Ájetke otyrǵanda, múmkindiginshe, qubylaǵa aldymen ıakı artymen  qaramaı, oń nemese sol jaq búıirimen otyrý kerek.  Bul jaıynda sahaba Ábý Áııýb ál-Ansarı Paıǵambarymyzdyń (s.a.ý) bylaı degenin rıýaıat etedi: «Túzge shyǵatyn bolsańdar, úlken dárette de, kishi dárette de Qubylaǵa aldymen de, artymen de qaramaı, shyǵysqa ne batysqa  qarap otyryńdar. (Bul qubylasy ońtústikte ne soltústikke saı keletinder úshin. Al,  qubylasy batysta ne shyǵysta bolsa, onda  ońtústikke ne soltústikke qarap otyrady[8])».

9.Ájethanada júrelep otyrǵanda oń tizesin kóterińkirep, sol aıaǵyn basyńqyrap otyrǵan jón.  Báıhaqıdiń hadıs jınaǵynda kelgen bir hadıste  Sýraqa ıbn Jaǵsham bylaı deıdi: «Bizge ájethanaǵa kirgende salmaǵymyzdy sol aıaǵymyzǵa salyp, oń aıaǵymyzdyń tizesin tik ustaýymyzdy úıretti»[10]

10.Ájetin ótep bolǵannan  ıstınja jasaý – súnnet. Istınja dáret qaǵazymen, kesek taspen, ıakı sý qoldaný arqyly oryndalady. Bunyń ishinde eń abzaly – sý qoldaný. Al, eger, úlken ne kishi dáret shyqqan jerine jaıylatyn bolsa, onda sýmen tazalaný ýájip bolmaq.[11] Kishi dáret syndyrǵannan keıin zár jan-jaǵyna, shamamen alaqandaı jerge[12]   jaıylmasa, onda dáret qaǵazymen ǵana tazalaný jetkilikti.

• Osy turǵyda aıta ketetin mańyzdy másele, ishki dárette musylman baýyrlarymyz barynsha densaýlyqqa nazar aýdarǵany durys. Ol úshin myna úsh nárseni esten shyǵarmaýy tıis: Birinshi – tek belgili jaǵdaıda ǵana ıstınjada sý qoldaný ýájip bolmaq, al kóbine úkimi – mustahab. Iaǵnı, kishi dárette dáret qaǵazymen de shektelsek jetkilikti. Ekinshi – barynsha jyly sý qoldanýǵa tyrysý kerek.  Úshinshisi – ájet múshesiniń tek nájis shyqqan jerin ǵana jýsa jetkilikti, aınalasyn jýýdyń qajeti joq.

11.Istınjany sol qolmen jasaý kerek. Oń qolmen ıstınja jasaýdyń úkimi – jeńil mákrúh[13]. Ábý Dáýidte kelgen bir rıýaıatta Aısha anamyz bylaı deıdi: «Paıǵambarymyz oń qolyn taza nárseler men asta qoldanatyn. Al, sol qolyn ájethanada jáne basqa da las nárseler úshin qoldanatyn»[14].  

12.Kishi dáretti, múmkindiginshe, otyryp syndyrǵan jón. Tırmızıde kelgen bir hadıste Aısha anamyz bylaı deıdi: «Bireý senderge Paıǵambar (s.a.ý) turyp dáret syndyrdy dese, ol sózge senbeńder. Ol tek qana otyryp dáret syndyratyn»[15]

13.Dáret syndyratyn kezde denege, kıimge zár shashyramaý jaǵyna qatty kóńil aýdarǵan jón. Ábý Dáýidte kelgen bir hadıste sahaba Ábý Musa ál-Áshǵarıdiń rıýaıaty boıynsha Allanyń Elshisi (s.a.ý) bylaı deıdi: «Dáret syndyrǵysy kelgen kisi, zári tez sińip ketetin jer tańdasyn»[16].

14.Jýynatyn jerlerge dáret syndyrmaý kerek. Bul – mákrúh. Paıǵambarymyz (s.a.ý) bylaı deıdi: «Eshkim shomylatyn (jáne dáret alatyn) jerine kishi dáret syndyrmasyn. Ol jerge keıin jýynady ǵoı. Shyndyǵynda, kúmánniń kóbi sodan týyndaıdy (nájis tıip ketken joq pa degen kúmán týyndaıdy)»[17]

15.Nájiske qaramaý.

16.Er kisiler kishi dáretten keıin qalǵan zárden tolyq arylý kerek. Buny sharıǵatta «ıstıbra» deıdi. Boıdaǵy zár tolyǵymen shyǵyp ketkenine senimdi bolǵanǵa deıin belgili bir qımyldy isteý kerek. Bunyń úkimi – ýájip. Mysaly, júrý, jótelý, otyryp turý t.b.[18]. Paıǵambarymyz bir sózinde bylaı deıdi: «Zárlerińdi tolyqtaı shyǵaryńdar (Istánzıhý). Shynynda, qabirdegi azaptyń kóbi sonyń saldarynan bolmaq!»[19]

17.Kópshilik oryndarǵa, jolǵa, kóleńkege dáret syndyrýǵa tyıym salynady. Sahaba Mýǵazdyń aıtýy boıynsha, Paıǵambarymyz (s.a.ý) bylaı degen: «Laǵynetke ushyraǵandardan uzaq turyńdar. Olar myna úsh jerge dáret syndyratyndar: Turǵan sýǵa (nemese adamdar jınalatyn sý jaǵalaýlaryna), jol ortasyna jáne kóleńke jerlerge».[20]

18.Ájethanadan oń aıaǵymen shyǵyp, «Ǵýfranáká» deý – mústáhab. Aısha anamyz bylaı deıdi: «Paıǵambar ájethanadan shyǵarda «Ǵýfranaká» (keshirimińdi tileımin) deıtin».[21]

19.Ájethanadan shyqqannan keıin múmkin bolsa, qoldy ıis sabynmen jýý kerek.

[1] Badaıǵ – 1/223 bet.
[2] Tırmızı, Kıtabýt Taharat, №16-bab/20-hadıs.
[3] Ál-Báhýtı, Káshsháfýl Qınaǵ, Bábýl Istıtaba ýá Ádábýt Táhallı.
[4] Tırmızı, Kıtabýl Lıbas, №1746-hadıs.
[5] Ál-Báhýtı, Káshsháfýl Qınaǵ, Bábýl Istıtaba ýá Ádábýt Táhallı.
[6] Ábý Dáýid, Kıtabýt Taharat, №6-hadıs. (Sahıh)
[7] Ibn Májá, Kıtabýt Taharat, 342-hadıs.
[8] Alıýl Qarı, Mırqatýl Masabıh, «Bábý ádábýl Hala» – 2/48bet.
[9] Tırmızı, Kıtabýt Taharat, №6-bab/8-hadıs.
[10]Baıhaqı - №418-hadıs.
[11]Ál-Masýlı, ál-Ihtııar – 1/121 bet.
[12]Asǵat Mýhammad Saǵıd as Saǵırjı, ál fıqhýl hanafı ýá ádıllátýhý, 1-tom, 40-41 better.
[13]Alıýl Qarı, Mırqatýl Masabıh – 2/49 bet.
[14]Ábý Daýid, Kıtabýt Taharat, 17-bab/33-hadıs, 1/26bet.; Sahıh Mýslım, Kıtabýt Taharat, (267)-64 hadıs, 137-bet.
[15]Tırmızı – №8-bab/12-hadıs. 1/56-bet.
[16]Ábý Dáýid, «Bábý ár-Rajúlý ıátábáýýáý  lıbáýlıhı», №3-hadıs. Ǵaýnýl Maǵbýd - Ábý Dáýid sharhy.
[17]Ábý Dáýid, Kıtabýt Taharat, №27-hadıs.
[18]Ibn Ǵabıdın, Raddýl Mýhtar, «Babýl Ánjás».
[19]Súnáný Darýqýtnı,  Kıtabýt Taharat- (7) -457-hadıs.
[20]Ábý Dáýid jáne Ibn Májá rıýaıat etken; Alıýl Qarı, Mırqatýl Masabıh – 2/67 bet
[21]Ábý Dáýid – 11-bab/30-hadıs.

Abdsamat Qasym