ASAN QAIǴY SÁBITULY

Asan qaıǵy (Hasan) Sábıtuly  (14 ǵasyrdyń aqyry - 15 ǵasyrdyń basy) -memleket qaıratkeri, aqyn, jyraý, bı, fılosof. Áz Jánibek hannyń aqylshysy bolǵan. Ákesi Sábıt Aral óńiriniń Syrdarııa jaǵasyn meken etken. Qyzylorda oblysy Shıeli aýdany «Jeti áýlıe» qorymyndaǵy Asan ata kesenesi Asan Qaıǵy mazary delinedi.
Onyń ómir súrgen tusy Altyn orda jáne qazaq halqynyń qalyptasý kezeńine saı keledi. Asanqaıǵy shyǵarmashylyǵynda negizgi oryn alatyn qazaq turmysynyń ózekti máselelerin arqaý etken fılosofııalyq- naqyldyq janrlar: tolǵaý, terme, sheshendik sózder bolyp tabylady. Asanqaıǵynyń shyǵarmalaryn jınap, zertteýmen Sh.Ýálıhanov, G.P.Potanın, M.J.Kópeev, S.Seıfýllın, M.Áýezov taǵy basqa aınalysty. Jyraýdyń aqyndyq murasyn bastyrý HYH ǵasyrdyń sońynda bastaldy.Asan Qaıǵy zamanynda Altyn Orda ydyrap, onyń ornyna Qyrym, Qazan, Ózbek handyqtary paıda boldy. Noǵaı ordasy tarap, Qazaq handyǵynyń tarıh sahnasyna shyǵýy handyqtar arasyndaǵy qym-qıǵash talas-tartysty alasapyran kezeńmen tuspa-tus keldi. Keıingi urpaq áýlıe tanyp, aty ańyzǵa aınalǵan «kóshpeliler fılosofy» (Sh. Ýálıhanov) atanǵan Asan Qaıǵy «ózinen qalǵan qysqa syn boljaýlary, ósıeti arqyly óziniń jaıynan da, zaman ańǵarynan da birtalaı kórinis, bilik-derek beredi» (M.Áýezov).
Asan Qaıǵy Sábıtuly HYV ǵasyrda ǵumyr keshken, Altyn Orda, qazaqtyń danyshpan aqylgóı jyraýy, óz dáýiriniń abyzy, bas bıi, Shoqan Ýálıhanovtyń aıtýy boıynsha, qazaq halqynyń qamyn, bolashaǵyn oılaǵan "dala fılosofy", osyndaı oıshyl, el qamyn jep, qaıǵy-qasiret keshken Asan atyna keıin "qaıǵy" sózi qosylyp ańyzdalyp ketken. Shejire-ańyzdardyń aıtýynsha Asannyń ákesi Sábıt uzaq jasaǵan, on segiz myń ǵalamnyń, kustyń, jan-janýardyń tilin biletin, ózi kóripkel áýlıe, ataqty saıatshy bolsa kerek. Ol balasy Asandy es bilgennen osyndaı qasıetterge baýlyp ósiredi. Sondaı ónegeli, ulaǵatty tárbıe kórgen Asan jas kezinen-aq týǵan halqynyn qamyn, onyń keleshekte iri de, irgeli el bolý jaǵyn oılastyra bastaıdy. Sondyqtan da ol jas bolsa da han, sultan, bı, bektermen birge júrip, olarǵa aqyl qosysady, oı-pikir jarystyryp, taıtalasyp erjetedi. Bozbala kezinen-aq ol aqyndyq-jyraýlyq, sheshendik, tapqyrlyk ónerdi jete meńgeredi.

El daýyn, jer daýyn, ádet-ǵuryp máselesin shesherde onyń aqyldylyǵy, alǵyrlyǵy, kesimdi, sheshimdi bılik sózderi ózge bı, sheshenderden ústem bop shyǵa beredi. Áz Jánibek (týǵan jyly 1342) Búkil Alash jurtyn bılegen, Altyn Orda hany Asan jyraý sol Áz Jánibekpen birge talaı-talaı máselelerdi baskarýǵa, sheshýge aralasady. Áz Jánibek ólgen soń Asan bı Deshti Qypshaqqa qaıta oralady. Alaıda ordadan bólingen rýlar Shý, Sarysý boıyna ornalasqan soń, el irgesi berik, aǵaıyn arasy tatý bolýy jolynda kúresedi. Asanqaıǵy eń aldymen handyq úkimetti kúsheıtý, eldiń qorǵanys qabiletin arttyrý qajet dep sanaıdy. "Áz Jánibek handy ýaqytsha tabysqa mastanyp kettiń, qazaq halqynyń, Altyn Orda bolashaǵyn jete oılamaısyń dep sógedi".
Asanqaıǵy qoıǵa qoshqar, jylqyǵa aıǵyr salmaı, býra shógermeı, sıyrdy buqasyz saqtap, maldy úsh jylǵa deıin tý qylyp aýǵan eken. Munysy kóshken elge tól aıaq baılaý bolmasyn degeni bolar. Sol aýyn bara jatqan betinde Altyn Ordanyń hany Áz Jánibekke kez bolypty. Buryn úsh ret toı jasap shakyrǵanda Asanqaıǵy barmaǵan eken. Aýyp bara jatyp kez bolǵan soń, Áz Jánibek aıtypty:
- Buryn bir han bolypty. Hannyń qasynda bir qarasha kedeı końsysy bolǵan eken. Hannyń malynyń súmesinen qozy qaryn maı men bir qap qurt alǵan eken. Kúzdi kúni kúzdeýge qonar mezgilde, qarasha: "Hannyń báıbishesi hanymdy shaqyryp alyp, osy qurt pen maıdyn aldyn tattyryp keteıik. Sonda bizge qalǵany juǵym bolar. Hanymǵa tattyrmaı ketken soń berekesi bolmas" - deıdi.
Hanymdy úıine shaqyrsa, karashanyń úıine kirip shyǵýǵa namys kylyp kerilip, "áne baramyn, mine baramyn" dep aqyry barmapty. "Qurt, maıdyń aldyn hanymǵa tattyrmaı ketpeımiz" dep álgi baıqustar hanymdy sarǵaıyp kútip kóp ýaqyt kóshpeı otyryp kalypty. Kúnderdiń kúninde hanym kele jatsa, hannyń kisi alatyn býrasy ony qýypty. Hanym sasqanynan, qarasha úıge qoıyp ketipti. Sonda shal baıǵus aıtkan eken:
Shakyrsa kelmes hanymdy,
Býra qýyp keltirdi.
Qaljy-buljy degizbeı,
Týra qýyp keltirdi.
Bastaı kór qatyn qurtyńdy,
Sala kór qatyn maıyńdy, -- depti. Sol aıtqandaı, úsh ret toıyma shaqyrdym, kelmediń. Aqyry qadirsiz, aıaqsyz keldiń-aý Asanym!
- Ras aıtasyń, Áz Jánibegim. Oıyń urǵashyǵa aýǵan eken, - deıdi Asan-kaıǵy. - Óz boıymdaǵy aǵat isińe ıe bola almaǵan jan ediń. Sondyqtan aıtyp otyrsyń, sen óziń nege toı qyldyń, bilesiń be? Birinshi ret toı qyldyń, qaraqalpaqtyń qyzy Qarashash sulýdy aldym dep. Ekinshi ret toı qyldyń, Jaıyq sýdyń boıynan daýyl ótpese, jan ótpeıtin úı saldyrdym dep. Oǵan nesine keleıin, - dep Asan jyrlap ketti:
- Aı, Jánibek han!
Aıtpasam bilmeısiń.
Jaıylyp jatqan halqyń bar,
Aımaǵyn kózdep kórmeısiń.
Qymyz iship qyzaryp,
Mastanyp qyzyp terleısiń.
Ózińnen basqa han joqtaı,
Ózeýrep nege sóıleısiń?
Qorǵan saldyń beınet qyp,
Qyzmetshiń jatyr iship-jep.
On san noǵaı búlindi,
Muny nege bilmeısiń?
Qatyn aldyń qaradan,
Aıryldyń handyq joradan.
El ustaıtyn ul tappas,
Aırylar ata muradan.
Muny nege bilmeısiń?
Quladyń qustyń quly edi,
Tyshqan jep júni túledi.
Aqqý qustyń tóresi,
En jaılap kólde júr edi.
Ańdysyp júrgen kóp dushpan,
Elińe jaý bop keledi.
Qulyń kep seni óltirer,
Osyny Asan biledi.
Muny nege bilmeısiń?
Osyny kórdim túsimde,
Bil dese de bilmeısiń.
Eı, Jánibek, oılasań...
Qıly-qıly zaman bolmaı ma,
Sýda júrgen aq shortan,
Qaraǵaı basyn shalmaı ma?
Muny nege bilmeısiń?
Aıtqan tildi almasań,
 Endi meni kórmeısiń!

Asanqaıǵynyń aıtqanyna basyn shulǵyǵannan basqa han dáneme demepti. Sol joly ekeýi dos bolyp, jalǵyz jetim Jánálini surap alyp qalypty. Sol Jánibek han tusynda Qarataý atyrabymen Túrkistan táńiregine jan- jaqtan antalaǵan kóz tigýshiler kóbeıedi. Shyǵystan monǵoldar, batystan Ábilqaıyr tuqymdary Túrkistandaǵy ómirin júrgizip, saýda-sattyqty ór- kendetpek bolady.

Bul kezde Saraıshyqta otyrǵan Jánibek han Edil, Jaıyqty, Jem, Oıyldy tastap Túrkistanǵa qaraı údere kóship, qonys aýdarady. Sonda Jánibektin bul áreketin Asan bı jaqtyrmaı, oǵan bylaı dep syn aıtady:
Qyrynda kıik jaılaǵan,
Sýynda balyq oınaǵan,
Oımaýyttaı toǵaı eliniń,
Oıyna kelgen asyn jeıtuǵyn,
Jemnen de eldi kóshirdiń,
Oıyl degen oıyńdy,
Otyn tapsań toıyndy,
Oıyl kózdiń jasy edi,
Oıylda keńes qylmadyń.
Oıyldan eldi kóshirdiń,
Elbeń-elbeń júgirgen,
Ebelek otqa semirgen,
Eki semiz qolǵa alyp,
Erler jortyp kún kórgen.
Edil degen qııanǵa,
Eńkeıip keldiń tar jerge.
Munda keńes qylmasań,
Keńestiń túbi naradý...
Aqyldy belden aldyrdyń,
Kóńildi jaman qaldyryń...
Nálet bizdiń júriske!
Edil menen Jaıyqtyń,
Birin jazǵa jaılasań,
Birin qysqa qystasań,
Al, qolyńdy malarsyń,
Altyn menen kúmiske!

Jánibek hanǵa tilin aldyra almaǵan Asan bı Túrkistanǵa qaraı qaptap kele jatqan kósh aldynan shyǵyp, ondaǵy ıgi jaqsy jasy úlken qarııalarǵa bı, bolys, baılarǵa burylyp taǵy mynadaı aqyl-naqyl aıtypty:
Edil bol da, Jaıyq bol,
Eshkimmenen uryspa.
Joldasyńa jaý tıse,
Janyńdy aıap turyspa.
Erdiń quny bolsa da,
Aldyńa kelip qalǵan soń,
Qol qýsyryp barǵan soń,
Asa kesh te qoıa ber,
Burynǵyny qýyspa.
Aqyń bolsa bireýde,
Aıybyn tap ta ala ber.
Eregisip uryspa!
Seniki jón bolsa da,
Altyn shyqpas durysqa.
Ózińe bireý tımese,
Keıin qaraı jylysta.
Minezi jaman adamǵa,
Endi qaıtyp jýyspa,
Táýir kórgen kisińmen,
Jalǵan aıtyp sýyspa.
Óletuǵan taı úshin,
Kóshetuǵyn saı úshin,
Jelke teriń qurysyp,
Árkimmenen uryspa.
Jónge baspaı tyrysyp,
Orynsyz jerde jem bolma.
Ashý-dushpan, artynan,
Túsip ketseń qaıtesiń,
Túbi tereń qýysqa!

Asan ata mundaı aqyl-naqyl, tolǵaýdy Ábilqaıyr hanǵa da talaı ret aıtypty. Bir joly Ábilqaıyr han uzaq sapar shegip, jer sholyp qaıtkan Asan abyzdan:
- Asan ata, Kókshe jaǵy qandaı eken, ordamdy sol jaqqa kóshirsem kalaı bolady? - dep surapty. Sonda Asan bı:
- Qaıda kóshem dese hannyń yqtııary ǵoı, biraq men kórgen Kókshe:
Tós tabany tórt eli,
Atan júrer jer eken.
Tóseginen túńilgen,
Adam ıasúrer jer eken...- depti.

Bir jazda Ábilqaıyr han óziniń Mańǵyt degen áıelinen týǵan tuńǵysh uly qaıtys bolyp, as beredi. Bul ulan-asyr as Ulytaý men Aqkól aralyǵyndaǵy kók oraı shalǵyndy keń dalada ótedi. Asqa aıaq jeter atyraptan kóp halyq jınalady. Handy qurmet tutqan jer-jerdegi baı, bekter, sultan, bıler birinen biri asyra tartý-taralǵysymen artynyp-tartanyp jetedi. As birneshe kúnge sozylady. At jarys, báıge, kókpar, kúres deısiń be, áıteýir qazaq dástúrinde bar barlyq salt-sana, oıyn-saýyqtyń bári ótedi. Aqyndar aıtysady, kúıshiler kúı shertedi, ánshiler án salady. Han sol bir asty óziniń aqylgóı abyzy saraı jyraýy Asanqaıǵyǵa baskartady. Birneshe kúnge sozylǵan osy jıyndy Asan jyraý:
Taza minsiz asyl tas,
Sý túbinde jatady.
Taza minsiz asyl sóz,
Oı túbinde jatady.
Sý túbinde jatqan tas,
Jel tolqytsa shyǵady.
Oı túbinde jatqan sóz,
Sher tolqytsa shyǵady, -dep bastaǵan eken deıdi el.

Osy as óterden birer jyl buryn Asanqaıǵy jyraý halqynyn bolashaq qamy úshin qazaqtyń keń dala, qalasyn sharlap, "Jerúıyqty" izdep oralǵan eken. Ony kópten beri kórmeı, atalyq aqyl, ósıetin tyńdaı almaı, saǵynyp ańsap júrgen el-júrty sóz ıini kelgen kezde ózderiniń suraq, ótinishterin tus-tusynan jaýdyrypty. Bireýler: "Qalaı etkende elge ádildik ornaıdy?" degende ol:
Ádildiktiń belgisi,
Bile tura burmasa.
Aqyldynyń belgisi,
Ótken isti qýmasa.
Jamandardyń belgisi,
Jaýǵa qarsy turmasa;
Zalymdardyń belgisi,
Beıbittiń malyn urlasa.
Nadandardyń belgisi,
Bilgenniń tilin almasa.
Shamańsha shalqyp kóre ber,
Qabirge ázir qoımasa.
Artyńda qalar ataq joq,
Tiride danqyń bolmasa,-dep termelepti.

Endi biri "Ne jetispeıdi, ne ǵarip?" dep surapty. Sonda qart abyz:
Bul zamanda ne ǵarip?
Aq qal aly boz ǵarip.
Jaqsylarǵa aıtpaǵan,
Asyl shyryn sóz ǵarip.
Zamandasy bolmasa,
Qarııa bolar shyn ǵarip.
Qadirin jeńge bilmese,
Boıǵa jetken qyz ǵarip.
El jaǵalaı qonbasa;
Betegeli bel ǵarip.
Qaz, úıregi bolmasa,
Aıdyn shalqar kól ǵarip.
Múrıtin taýyp almasa,
Azǵyn bolsa pir ǵarip.
Ata jurty buqara
Óz qolynda bolmasa,
Qansha jaqsy bolsa da,
Qaıratty týǵan er ǵarip.
Ǵalymdy hatım etkender,
Maqsatyna jetkender,
Jas kóriler otyryp,
Aldynan sabaq almasa,
Qaramasa júzine,
Ǵalym da bolsa ol ǵarip, -dep tolǵanypty.

Asanqaıǵy jyraý osy oıyn taǵy da ármen jalǵastyra túsip, aınala táńirektep otyrǵan baı, bolys, bı, tórelerge qarata myna sózdi aıtypty:
Erdiń quny sóz emes,
Esebin tapqan sabazǵa.
Tórden oryn tımeıdi,
Patsha bolsyn maly azǵa.
Moınyn buryp sóz aıtpas,
Kóńili qalǵan arazǵa.
Atadan jaýyp aıtpańyz.
Alǵanym asyl arý dep,
Kún shyǵaryp jatpańyz.
Atamnyń maly kóp-ti dep,
Atty basqa tartpańyz.
Eseninde, tiride
Bir bolyńyz bárińiz.
Aqyretke barǵanda,
Haq qasynda turǵanda,
Qydyrdyń ózi bolǵaı jaryńyz.

Asan abyz kidirip, sól tynystaı bergende, Ábilkaıyr han sóz bastap ketedi. Ol ózimen tustas keıbir handardy, bekterdi, bı-batyrlardy minep, ózin olardan zor sanaǵandaı synaı tanytady. Óz qol astyndaǵy birqatar baı, shonjarlarga, aýyl aqsaqaldaryna rıza emestigin bildiredi. Ózine de, óz qoly jetken tabystarynda mise tutpaǵandaı pıǵyl tanytady. Hannyń osyndaı kózqaras, pikir, oılaryn manadan beri kózin jumyp, miz baqpaı tyńdap otyrǵan Asan ata, endi basyn kóterip, hanǵa tike qaraıdy da bylaı dep tolǵaı jóneledi:
Esti kórseń kem deme,
Bári tuıǵyn tabylmas.
Qaryndasyń jamandap,
Ózińe týǵan tabylmas.
Adam áziz aıtar dep,
Kóńilindi salmaǵyn.
Nápsi aldaýshy dushpanyń,
Nasıhatyn almaǵyn.
Baqyty oıanǵan erlerdiń,
Árbir isi oń bolar.
Dáýleti kúnge artylyp,
Ne qylsa da mol bolar.
Tazylary túlki alyp.
Qarshyǵasy qaz ilip.
Sóz sóılese jón bolar.
Ne dese de jarasar.
"Baı", "baısyń" dep at qoıyp,
El aýzyna qarasar.
Arǵymaqqa mindim dep,
Artqy toptan adaspa!
Kúninde ózim boldym dep,
Keń peıilge talaspa!
Artyk úshin aıtysyp,
Dostaryńmen sanaspa!
Ǵylymym jurttan asty dep,
Keńessiz sóz bastama!
Jeńemin dep bireýdi,
Ótirik sózben kostama!
Sara joldan jańylǵan.
Hanǵa zırat qazylmas,
Sógilgeli tur qabyrǵań,
Keseliń bar jazylmas,
Tarqat hanym sherińdi,
Namazyńa asykpa.
Quryshtan berik elimdi,
Alaýyzdykpen jasytpa!
Bireý ósirgen qaýyndy,
Tursyń bosqa jarǵaly.
Dosyńnan izdep jaýyńdy,
Tursyń jalǵyz qalǵaly.
Úmyttyń qazaq dalasyn,
Ulǵaıttyń jandy jarasyn,
Bir atanyń balasyn,
Ekige bólip barasyn,
Jolyn hanym talpasań,
Búlinedi barlyq jurt.
Tań bop qaıta atpasań,
Basqaly tur qara bult...

Bul sóz Asanqaıǵy bıdiń kópten beri hanǵa aıtýǵa reti kelmeı júrgen ish qusa yza tolǵaýy edi. Osy bir ashy, ýytty sóz óńmenine qadalǵan oqtaı bolǵan Ábilqaıyr han "namaz ýaqtysy ótip bara jatyr eken ǵoı" dep syltaýratyp otyrǵan ornynan turyp, dalaǵa shyǵyp ketedi. Asan ata da, ózge otyrǵan el basshy ıgi jaqsylar da hannyń "namazdy" syltaý qylyp, syrtqa shyqqanyn ishterinen sezedi, sezse de syr bildirmegensıdi. Al, kómeıine lyqsyp kelgen oıyn búkpesiz, betke tike aıtatyn Asan bı sózin bylaısha jalǵastyra túsipti deıdi:

Kólde júrgen qońyr qaz,
Qyr qadirin ne bilsiń?
Qyrda júrgen dýadaq,
Sý qadirin ne bilsin?
Kóship-qonyp júrmegen,
Jer qadirin ne bilsin?
Kóshse kona bilmegen,
Qonsa kóshe bilmegen,
Aqylyna kónbegen,
Jurt qadirin ne bilsin?

"...Halqynyń bolashaǵyn oılap qamyǵady. Onyń oıynsha jer ústinde adamzat tirshiliginde kórýi múmkin ujmaq bar, onyń aty - "Jeruıyk". Bul eldi jaý almaıtyn, malǵa jut kelmeıtin, shóbi shúıgin, sýy mol qonys. Onda jurttyń bári teń, bári de shat-shadyman tirshilik keshedi, el al asy, rý talasy joq. Malǵa jaı, elge yrys osyndaı meken baryn ǵaıyptan boljap bilgen, Asankaıǵy endi sol jerdi izdep tabý úshin jelmaıaǵa minip, táńirektiń tórt buryshyn kezedi. Jolynda kezdesken taý, ózen, shuraıly jerlerge, halyqqa paıdaly jaǵyn eseptep, tıisti baǵasyn berip otyrady". Ertisti kórgende: "Myna shirkinniń balasy toıdym dep qarap otyrmas, qarnym ashty dep jylap otrymas.

Sıyrdyń múıizi, dońyzdyń qulaǵy shyǵyp turǵan jer eken", - depti. Túndikti ózenin kórgende: "On eki qazylyq Oı Túndik, mańyrap jatqan qoı Túndik. Qoıdyń qulaǵy tutam shyǵyp turǵan jer eken", - dep tastap ketýge qımaı, artyna úsh qaraǵan eken. Sonan "Úsh kara" atanǵan eken taýdyń aty. Qyzyltaýǵa kelgende: "Taý-tasy kesh bolganda qoı bolyp yńyranyp jatady eken. Toqty qysyr qalmaıtyn jer eken", - depti. Baıanaýyl taýyn kórgende: "At erin almaıtyn jer eken. Baýyrynda tuzy bar, ol tuzy aýyr eken; bir tún túnep ketemin degen adam, bir juma toqtap qalady eken. Tuzy jibermeıdi eken", - depti. Sarysýdy keship óterde: "Myna shirkinniń eki jaǵy borbas eken.

Balanyń ishi qýyrylmaıtyn, pyshaǵy qynnan sýyrylmaıtyn, erkegi at bolatyn, urǵashysy jat bolatyn jer eken", - depti. Qarataýdy kórgende: "Kókekten basqa qusy joq, kókpekten basqa shóbi joq, jer azǵyny munda eken", - depti. Ashy boıyna kelgende, artyna qarap: "A, Baıanaýyl! Seniń qonys bolyp turǵanyń mynaý, Ashynyń arqasy eken. Mal jazǵyturym bir juma ashylaıdy eken, kúzge taman bir juma ashylaıdy eken. Sonysy bir jylǵa tatıdy eken", - depti.

Shiderti ózenin kórgende: "Myna shirkinniń topyraǵy asyl eken. Alty aı minip aryqtaǵan at, bir aıda maıǵa bitetin jer eken. Jylqy shiderlep koıǵanda toqtaıtyn, jylqynyn qonysy eken", - depti. Óleńti ózenin kórgende: "Toqtap eshnárse aıtpaı, óleńdete bergen eken. Az turyp: "Óleńtiniń sýy - maı, Shidertiniń shóbi - maı", - dep júre beripti. Silentiden ótip Jalańashtyn tusyna barǵanda: "Attyń tóbelindeı Jalańash, seni aldyma óńgereıin be, artyma bóktereıin be, qaı jarama tartaıyn? Aınalań az, onan basqa miniń joq, tabylmaıtyn jer ekensiń", - depti. Esil ózenin kórgende: "Alty kúnde at semirtip minetin jer eken", - depti. Torǵaı ózeniń kórgende: "Aǵar sýy bal tatyǵan, aq shabaǵy maı tatyǵan jer eken", - depti. Terisaqqan ózenin kórgende: "Saryarqanyń tuzdyǵy eken", - depti. Sýly Keles, Qurly Keles ózenderin kórgende: "Móńireýin, sıyr bolyp móńireýin kara! Sıyr tuqymy úzilmeıtin jer eken".
Eki Keles, bir Talas,
Bal tatyǵan jerin-aı,
Aǵaıynyń aralas,
Tatý eken eliń-aı.
Jelmaıaǵa óńgertip,
Alyp keter edim-aı,
Syımaǵan soń aldyma,
Átteń, dúnıe, dedim-aı! -depti.

Asanqaıǵy Jıdelibaısyn jerine qyzyǵyp: "Aı, Jıdelibaısyn, artyma bókterip keter edim, átteń atym kótere almaıdy-aý! Qoı ústine boztorǵaı jumyrtqalaıtyn typ-tynysh mamyrajaı el ekensiń", - depti.
- Ereımentaýyna qarap turyp "Qys bolsa jylqy turmas, jylqy tursa ishinde kulyn turmas... panasy joq sary dala syqyldy taý eken" deıdi.
- Qaraqoıyn - Qashyrly degen jerge kelgende "Baýyrynda bir jutqyn aıdahar bar eken, áıtpese jylqy úzilmeıtin jer eken" dep eskertedi. Bul jerde bir úlken kól bar eken, kólge jazda ystyqtap, qysta yqtap kelip túsken jylqy batyp ketetin túbi batpaq - quıan bolsa kerek".
- Batysta Asanqaıǵy Manǵystaýǵa úsh baryp, úsh kaıtypty. Eki balasy: "Mańǵystaý malǵa jaıly qonys bola alar ma?" - dep suraǵan eken. Sonda Asan babamyz: "Túbinde mal baqqan sharýaǵa Mańǵystaýdan jaqsy jer bolmas" - degen eken.

- Shyńǵyrlaýdy kórgende: "Aı Shyńǵyrlaý jylqy ózi ósken joq Shyńǵyrlaý sen ósirdiń" - dep úsh aınalyp, Shynǵyrlaýdyń sýyna qolyn malyp otyryp: "Shyńǵyrlaý ókpeler, attyń erin al, qonaıyq, at sýaryp, aýnap qýnap keteıik", - depti.

- Jýalynyń qara topyraqty, qyrtysy qunarly jerin kórgende: "jeriń semiz, qaryń mol, qadirińdi egin salǵan el biler" deıdi.

Shý ózenin kórgende: "Eı, Shý, atyńdy teris koıypty... mynaý ný qamysyń elińdi jutqa bermes" depti.

Syr boıyn kórgende: "Basy baıtaq, aıaǵy taıpaq qonys eken, Qarataýdy jaılasam, Syrdyń boıyn qystasam, qonys bolýǵa sonda ǵana durys eken", - depti.

 Aqmeshit tusyndaǵy (Qyzylorda) jerdi kórgende: "Eı Akmeshit jeriń shań eken, sýyń jar eken. Eliń jutamas, malyńnyń kózine saq bol" - dep eskertipti.

 Osy kúngi Merke jerindegi Asparany kórgende "Eı Aspara kórshińmen tatý bol, shóbińe sýyń jeter" dep júrip ketipti.

Túrkistannyń qasynda eski qorǵan Saýrandy kórgende: "Áttegen-aı, taqyrdyń betine, Shólistannyń ótine salǵan eken. Sarqyrap aqqan sýy jok, jaıqalyp turǵan nýy joq - túbi turaqty qala bola qoımas" - degen eken. Saıram, Shymkent mańyn aralaǵanda Asan áýlıe aıtypty:
- Eki bassań - bir bazar
Saýdasy kyzǵan jer eken.
Eki bassań - bir mazar
Moldasy azǵan el eken -

depti. Sóıtip, Asan týraly ańyz "shuraıly qonys, nurly ólke - Jeruıyqty taba almapty" deıdi. Ol týǵan jerin attap ketpeıdi. Jıdelibaısyndy bóten elden izdemeıdi, qazaq topyraǵynan izdeıdi.

Tolǵaýlary
Jyraýdyń bir alýan tolǵaýlary Áz Jánibek hanǵa arnalǵan. Ol eń áýeli hannyń aınalasyna kóz salmaı, shabylyp jatqan halqynyń jaǵdaıyn oılamaı beıǵam otyrýyna narazylyq turǵysynda aıtylady («Qymyz iship qyzaryp, mastanyp nege terleısiń, ózińnen basqa han joqtaı eleýrep nege sóıleısiń?»). Erteńgi halyq bolashaǵyn Jánibek hannyń aqyl-aıla, kóregendigimen tyǵyz baılanysta alyp qaraıdy. Osy arnaýynda jyraý kúnshyǵysqa kóz almaı qaraıtyn kórshi patshalyqtan saqtanýdyń qajettigin arnaıy eskertedi («Qıly-qıly zaman bolmaı ma, Sýda júrgen aq shortan, Qaraǵaı basyn shalmaı ma?»). Asan Qaıǵy osy «aq shortan» men «qaraǵaı» beınesin kelesi bir tolǵaýynda keńirek ashyp, orys patshasy otarlaýynyń mán-jaıyn aldyn ala aıtyp, kóregendilik tanytady.

Halyq basyna tóngen bul qaýiptiń zardabyn, onyń nemen tynatynyn da dál boljaıdy («Ol kúnde qaryndastan qaıyr keter, Hannan kúsh, qaraǵaıdan shaıyr keter, Uly, qyzyń orysqa bodan bolyp, Qaıran el, esil jurtym sonda ne eter?»). Asan Qaıǵy Qalasynyń jyr, tolǵaýlary negizinen úlgi-ósıet, maqal-mátel ispettes bolyp qurylady. Jyraý rý-taıpalyq odaqtardyń genealogııasyn, halyqtyq ádet-ǵuryp, dástúrlerdi dáriptep, ómir súrýdiń máni týraly, jaqsylyq pen jamandyq, ádildik pen zulymdyq, úlkendi syılap-qasterleý, olardyń aqylyn alý, bir-birimen bosqa qyrqyspaý, beıbit ómir keshýge, izgi nıetti, qarapaıym, adal, shynshyl, ımandy bolýǵa shaqyrady («óletuǵyn taı úshin, qonatuǵyn saı úshin, jelke teriń qurysyp, bir-birińmen uryspa»).

Túsinistikpen úılesimdi ómir súrý úshin ár adam ózin-ózi jetildirýi qajet, izgilikti bolý - búkil adamzat ataýlynyń bárine ortaq deıtin gýmanıstik tujyrym jyraý shyǵarmashylyǵynyń negizgi arqaýy («Ádildiktiń belgisi, bile tura burmasaýyl Aqyldynyń belgisi, ótken isti qýmasaýyl Jamandardyń belgisi, jaýǵa qarsy turmasaýyl..»). Endi bir alýan jyrlary turmysta túıgen oı-tujyrym, boljaý túrinde keledi («Quıryǵy joq, jaly joq, qulan qaıtip kún kórer, aıaǵy joq, qoly joq, jylan qaıtip kún kórer?»). Asan Qaıǵy esimi tek qazaq halqyna ǵana emes, basqa da aǵaıyn halyqtarǵa (qyrǵyz, qaraqalpaq, noǵaı taǵy basqa) keńinen taraǵan. Bul oraıda jyraý tolǵaýlaryndaǵy joǵarydaǵydaı fılosofııa jáne psıhologııa máni zor qanatty sózderdiń atqarǵan ózindik róli erekshe.

Fılosofııa dúnıetanymy
Asan Qaıǵy Qalasynyń fılosofııa dúnıetanymy úsh baǵytqa bólinedi:

1. Etıkalyq  dúnıetanym - uly jyraýdyń fılosofııa oılarynyń ózegin quraıdy. Adam, adamshylyqtyń basty qasıetteri, olardyń máni men sıpaty joǵary ımandylyq deńgeıinde qarastyrylǵan. PoEtıkalyq formamen berilgen Etıkalyq uǵymdar, túsinikter, qaǵıdalar Shyǵys órkenıetine tán ereksheliktermen sabaqtastyq taýyp, adamgershiliktiń alýan qyrly bolmysyn aıqyndaıdy.

2. PoEtıkalyq zerde jáne fılosofııanyń qazaq dúnıetanymynda egiz uǵym ekenin jyraý óz tolǵaýlary arqyly tolyq dáleldep berdi. Adam ómiriniń máni, maqsaty, ólimniń rastyǵy, qorshaǵan dúnıeni taný máseleleri Asan Qaıǵy fılosofııasynyń basty baǵyttary.

3. Asan Qaıǵy gýmanızmi, adamǵa degen súıis penshiligi tarıhı sana arqyly túrki halyqtarynyń jadynda saqtalǵan. Noǵaı, ózbek, túrikmen, qyrǵyz, qaraqalpaq halyqtary arasynda Asan Qaıǵy esimi iltıpatpen atalyp, qurmet tutylady. Onyń aqyndyq oıy men jyraýlyq fılosofııasy óziniń tanymdyq qudirettiligimen erekshelenedi. Qazaq halqy ǵasyrlar boıy tarıhı satylarynda Asan Qaıǵy esimin ústemdikke, ozbyrlyqqa, ádiletsizdikke qarsy ustanǵan izgilik sımvolyna aınaldyrdy. Asan Qaıǵy Oqshy ata qorymyna jerlenip, basyna kesene turǵyzylǵan.

Asanqaıǵynyń naq jerlengen jeri belgisiz. Eki derek bar: birinshisi boıynsha, Jezqazǵan oblysynyń Ulytaý aýdanynda, al ekinshisi boıynsha, Qyzylorda oblysynyń Shıeli aýdanyndaǵy Shıeli aýylynan 16 shaqyrym jerde jerlengen eken. Asanqaıǵyǵa arnap jasalǵan eskertkish Asan ata kesenesi "Jeti áýlıe" qorymynda.