«ARǴYMAQTYŃ BALASY AZ OTTAR DA, KÓP JÝSAR...»
«Arǵymaqtyń balasy az ottar da, kóp jýsar,
Azamat erdiń balasy az uıyqtar da, kóp jortar», – deýshi edi Mahambet Ótemisuly.
Bizge salsań, ekeýinen de jurdaımyz. Sondyqtan da, ne dep aqyl aıtamyz?
Odan da, sózdi dýaly aýyz jandarǵa, Allanyń áýlıe quldaryna bergendi jón kórdik.
IMAM ǴAZALIDIŃ «AZ JEÝDIŃ PAIDALARY» jaıly aıtqan keńesteri men aqyldaryna qulaq túre otyraıyq.
Paıǵambarymyzdyń: «Asqazanyn aýzy-murnyna deıin toltyrǵan janǵa kókterdiń málákýty (bes sezim múshesimen bilip bolmaıtyn perishteler men rýhtar álemi) kórsetilmeıdi», – degen hadısin aldyǵa tartqan Imam Ǵazalı ashtyq pen az tamaq jeýdiń on paıdasynyń birinshisi mynaý deıdi:
«Birinshi paıdasy: Ashtyqta júrek saf jáne nurly bolady. Al toqshylyq – adamnyń júregin kór etip, oı oılap, pikir júgirtýine tusaý bolady.
Kóp tamaq jeýden paıda bolatyn bý mıǵa shaýyp, adamnyń aqymaq bolýyna jol ashady.
Paıǵambarymyz (s.a.ý.) bylaı degen:
«Az kúlýmen júrekterińdi tiriltińder. Ashtyq jáne az jeýmen tazalanyńdar. Óıtkeni, júrek az jeýmen saf jáne jumsaq bolady».
Sondaı-aq, bylaı degen:
«Tyńqııa tamaq jeý arqyly júrekterińdegi maǵrıfat nury sónip, hıkmet nury kózden ǵaıyp bolmasyn. Óıtkeni, maǵrıfat – jánnat joly. Al az tamaq jeý de – jánnattyń qaqpasyn qaǵý bop tabylady».
Demek, júrek kóziniń ashylýy men hıkmet qazynasynyń tabylýy – az jeýge baılanysty bolsa, júrektiń qataıýy men kórligi toqtyqqa baılanysty eken.
Hakim Abaıdyń:
«Tamaǵy toqtyq,
Jumysy joqtyq –
Azdyrar adam balasyn...», – deýiniń mánisi de osy bolsa kerek.
Qazaqta «uıqy – arsyz, tamaq – arsyz, kúlki – arsyz» degen sóz bar. Bul sóz Imam Ǵazalıdiń keltirgen myna hadısinen qalsa kerek:
«Alla Taǵalanyń quzyrynda eń mártebeli bolǵandaryńyz – kóp oılanyp, az tamaqtanatyndaryńyz. Al Allanyń quzyrynda eń súıkimsizderińiz – kóp tamaqtanyp, kóp kúlip jáne kóp uıyqtaıtyndaryńyz», – deıdi Paıǵambarymyz (s.a.ý.). Demek, hadıstiń birinshi bóliginen málim bolǵandaı, oılaný men kóp tamaqtanýdyń arasynda bir baılanys bar eken. Bul baılanysty da Imam Ǵazalı bylaı dep tilge tıek etedi:
«Ekinshi paıdasy: Az tamaqtanýdan oı-pikir men júrekte sezimtaldyq paıda bolady. Budan adam zikir men duǵanyń lázzatyna qaýyshady.
Al kóp tamaqtanýdan júrek qataıyp, qatygezdik pen qaıǵy paıda bolady.
Júnáıd Baǵdadıdiń aıtýynsha, dastarhandy ózi men Allanyń arasynda perde etken adam minájattyń lázzaty men duǵanyń aqıqatyna jete almaıdy».
Ashtyq pen júrektiń sezimtaldyǵy arasyndaǵy baılanysty, sonyn nátıjesinde duǵa men minájattyń lázzatyn seziný sekildi máselelerdi kópshiligińiz Ramazannyń aýyzashar duǵasynda baıqaǵan bolarsyzdar.
Jalpy, ashtyqta júrektiń úzilýge shaq qalardaı óte sezimtal ári názik bolatynyn qazaqtyń qatty ashyqqanda «júrek jalǵap alaıynshy» degeninen-aq baıqaı berseńizder bolady.
Endeshe, kele jatqan Ramazan duǵa men minájattyń lázzatyn tatýdyń keremet múmkindigi ekenin esterińizge salamyz.
«Ramazan aıy kirgende, jánnat esikteri ashylyp, jáhánnam esikteri jabylyp, shaıtandar kisendeledi», – deıdi Paıǵambarymyz (s.a.ý.) óziniń hadısinde.
Ramazan men shaıtandardyń kisendelýinde qandaı baılanys bar deýińiz múmkin?
Onyń da jaýaby myna bir hadısten túsinikti bolatyn sekildi.
Imam Ǵazalı óziniń eńbeginde Paıǵambarymyzdyń myna hadısin keltiredi: «Qannyń tamyrlarda aınalǵanyndaı, shaıtan da adamnyń denesinde osylaısha aınalady. Olaı bolatyn bolsa, siz de az tamaqtaný arqyly shaıtannyń joldaryn taryltyńyz».
Demek, Ramazanda adam kúni boıy ash júrgendikten, sháhýat qýaty da báseńdep, nápsisi de álsireıdi. Osylaısha «ishtegi jaý» nápsi – shaıtanǵa ishten esik ashyp bere almaı, shaıtannyń da aıaǵyna tusaý, qolyna kisen túsip, adamdy ońaıshylyqpen azǵyra almaı, dińkesi qurıdy eken.
«Qaryny toqtyqtyń» adamdy qalaısha azdyratynyn da osydan kóremiz. Endeshe az tamaqtanýdyń Imam Ǵazalıden taǵy da bir paıdasyna qulaq túre otyraıyq:
«Úshinshi paıdasy: Toqtyqtan paıda bolǵan jaman nıet, ash kózdik, qanaǵatsyzdyq jáne ǵapyldyq – jáhánnamnyń oty tárizdi.
Az tamaqtanýdan adamda dármensizdik, álsizdik sezimderi paıda bolady, budan qul ózin Allanyń aldynda dármensiz jáne álsiz bir jandaı kóredi.
Bul álemdegi barlyq qazynalar Paıǵambarymyzǵa (s.a.ý.) usynylǵanda, ol bulardyń eshbirin qabyl etpeı:
«Bir kún ash, bir kún toq júrýdi álemdegi barlyq qazynalardan da qatty súıemin. Sebebi, ash bolǵan ýaqytymda sabyr etemin, toq bolǵan ýaqytymda shúkir etemin», – degen.
Demek, musylman úshin toqtyq emes, ashtyq baılyq eken. Sebebi, musylman baılyqty materıaldyq dúnıemen emes, rýhanı dúnıemen eseptegen.
Imam Ǵazalı Paıǵambarymyzdyń: «Kóp jep-ishýmen júrekterińdi óltirmeńder. Óıtkeni, júrek egin sekildi. Kóp sýǵarsań, shirip ketedi», – degen hadısin keltirip, az tamaqtanýdyń kelesi bir paıdasyn aıtady:
«Tórtinshi paıdasy: Tym toıa tamaq jegen adam ashtardyń jaǵdaıyn túsinbeı, olardy umytady.
Meıirimdilik sezimderi joıylady.
Aqyrettiń azabyn esten shyǵarady.
Az tamaqtanyp, ash bolǵan ýaqytta jáhánnam ıeleriniń tartqan ashtyǵy men shólin aqyl-esinen shyǵarmaıdy. Ǵapyldyqqa túspeıdi jáne aqyret saparyna kórkem túrde daıyndalady.
Hazireti Júsip paıǵambarǵa (a.s.): «Sen qazynanyń qulaǵyn ustap tursań da ne úshin ash júresiń?» – degen eken. Sonda Júsip:
«Eger toq bolsam, ashtardyń jaǵdaıyn oılamas bolyp, olardyń qıyndyqtaryn umytamyn ba dep qorqamyn», – degen eken.
Mine, oraza ustaýdyń bir hımeti de – ashtyń halin túsinip, olarǵa qaraılasý eken.
Baıaǵyda ınternatta oqyp júrip aýylǵa kelgenimde, anam barlyq jyly-jumsaǵyn aldyma ákep tartyp, «je-jege» salatyn. Internattyń normasyna úırenip qalǵan men kóp jeı almaı, shuqylap qana qoıǵanymda, anam: «Bir ishek bop qapsyń ǵoı, balam-aý», – deýshi edi.
Sóıtsem, «bir ishek bolý» degen sóz Paıǵambarymyzdyń (s.a.ý.) myna hadısinen keledi eken ǵoı: «Mú’mın bir ishekpen, al munafıq jeti ishekpen jeıdi», – deıdi ardaqty Elshimiz.
«Iaǵnı, munafıqtyń (ekijúzdi) arany men tamaq jeýi – mú’mınniń tamaq jeýinen jeti ese kóp degen sóz», – deıdi Imam Ǵazalı. Sóıtedi de bizge az tamaqtanýdyń kelesideı paıdalarynan sóz etedi:
«Besinshi paıdasy: Barlyq baqyttyń basy – adamnyń óz nápsisin tizgindeýi jáne ony óz bıligine alýy.
Al barlyq baqytsyzdyqtyń basy – nápsilik qalaýlarynyń quly bolý.
Jyrtqysh jáne jabaıy ańdar ashtyqpen úıretilgeni sekildi adamnyń nápsisi de ashtyqpen, orazamen tárbıelenedi.
Barlyq jamandyq pen kúnálar sháhýattan keledi. Al sháhýattyń qaınar kózi – toqtyq.
Hazireti Aısha (r.a.): «Paıǵambarymyzdan (s.a.ý.) keıin shyqqan eń alǵashqy bıdǵat – tyńqııa tamaq jeý», – degen.
Kóp tamaqtanǵan jan kóp sóılep, kóp ósek aıta bastaıdy.
Qalaýlary kóbeıedi.
Ózgelerdiń kemshilikterin izdeýmen aınalysady.
Uıatty jerin arsyzdyqtan qorǵasa da, kózin haramnan qorǵaı almas bolady.
Az tamaqtaný jáne ash qalý arqyly adam ózin bul bálelerdiń bárinen qorǵaı alatyn bolady».
Jalpy, búrkit baptaıtyndar jaqsy biledi, búrkitti qolǵa úıretý úshin oǵan tomaǵa kıgizip, teńselmeli baqanǵa otyrǵyzyp, álgi baqandy tynyshtyq bermeı jippen ári-beri terbetip, búrkitti birneshe kún ash jáne uıqysyz qaldyrady. Búrkit álsizdikten talyqsyp qulaǵan kezde ǵana qolǵa úırene bastaıdy.
Dál osy sekildi nápsi de – qolǵa úıretilmegen, asaý, jabaıy bir ań tárizdi. Ony qolǵa úıretý úshin de aınaladan bir sátke ońashalap, júrektiń tunyǵyn laılaıtyn kóz, asqazan, qulaq sekildi kanaldardy jaýyp, ash jáne uıqysyz qaldyrý kerek. Sol kezde ǵana nápsi aıtqanǵa kónip, aıdaǵanǵa júretindeı jaǵdaıǵa keledi.
Endeshe, Ramazan nápsini tárbıeleýdiń tamasha bir múmkindigi desek te bolady.
Paıǵambarymyz (s.a.ý.):
«Jánnattyń qaqpasyn jıi qaǵyńyzdar!» – deıdi. Sonda Aısha anamyz (r.a.):
«Jánnattyń qaqpasyn nemen qaǵamyz?» – dep suraıdy. Paıǵambarymyz da:
«Ashtyqpen jáne shólmen», – dep jaýap beredi.
Imam Ǵazalı Paıǵambarymyzdyń (s.a.ý.) osy hadısin keltirip az tamaqtanýdyń kelesideı paıdalaryn atap ótedi:
«Altynshy paıdasy: Az tamaqtanǵan jannyń uıqysy da jeńil bolady jáne az uıyqtaıdy.
Az uıyqtaǵandyǵy úshin de túngi ǵıbadattaryna bóletin ýaqyty da bolady. Pikir (táfákkúr) jáne zikirmen (tázákkúr) aınalysý arqyly joǵary dárejelerge jetedi.
Kóp tamaqtanatyn adamdy uıqy basady jáne kóp uıyqtaıdy.
Óli sekildi sereıip jatady.
Qadirli ómiriniń kóp bóligin bosqa ótkizgen bolady.
Jetinshi paıdasy: Az tamaqtanǵan adam qanaǵatshyl bolady.
Ilimmen jáne amalmen aınalysýǵa ýaqyty kóp bolady.
Kóp tamaqtanatyn adam ýaqytynyń kóbin sol tamaǵyna qol jetkizý úshin sarp etip, ýaqytyn ysyrap qylady.
Ábý Súleıman ád-Daranı bylaı deıdi: «Toıa tamaq jegen adamda myna halder paıda bolady:
– Ǵıbadattan lázzat almaıdy;
– Quran jattaýy jáne jattaǵandaryn oıynda saqtaýy qıyndaıdy;
– Árkimdi ózi sekildi toq dep oılaǵandyǵy úshin adamdarǵa degen meıirimdilik sezimi azaıady;
– Júregi qataıady;
– Sháhýaty artady;
– Mú’mınder meshitterdiń aınalasynda júrgen ýaqytta, ol dárethanalardy jaǵalap júredi».
«Segizinshi paıdasy: az tamaqtanýmen dene saý bolady.
Birqatar aýrýlardan, dári-dármekke jumsalatyn shyǵyndardan, dárigerlerden qutylady.
Paıǵambarymyz (s.a.ý.):
«Oraza ustańyz, denińiz saý bolady», – deıdi.
Toǵyzynshy paıdasy: Az tamaqtanǵannyń shyǵyny da az bolady. Ondaı jandardyń artyq mal-múlikke de qajettiligi bolmaıdy.
Barlyq báleler, kúnálar jáne rýhanı dertter mal men aqshaǵa degen qajettilikten týady.
Kúnde jaqsy jáne kóp tamaq qalaıtyn jan ol tamaqtyń qalaısha daıyndalǵanyna mán bere bermeıdi. Haram ba, halal ma, oǵan kóp bas qatyrmaıdy. Qalaı qol jetkizgenin zetteýmen aınalysatyndaı ýaqyty da bolmaıdy. Sol sebepti kúmándi jáne haram as jeýden tartynbaıdy.
Onynshy paıdasy: Az tamaqtaný arqyly óz nápsisimen kúreste jetistikke jetken jan mal-múlkinen sadaqa berýge, paqyrlardy jarylqaýǵa, sabyrly jáne qanaǵat ıesi bolýǵa shamasy jetedi.
Asqazanǵa túsken árbir astyń sońǵy barar jeri – dárethana.
Al sadaqa men zeket retinde berilgen árbir nárseniń sońǵy jeter jeri – Allah Taǵalanyń syı-sııapaty.
Paıǵambarymyz qarny shyqqan semiz adamdy kórip: «Bul qarynǵa salǵan nárseni basqa jerge (sadaqa retinde) bergeniń sen úshin qaıyrly bolar edi», – deıdi».
Saltan SAIRANULY
