“ARABQUL” DEITIN ADAMDAR ÓZ TARIHYNA BALTA ShAÝYP OTYR
Keńshilik TYShHAN: Qazaqshylyq pen musylmanshylyq – birtutas uǵym
Birinshi din be, álde ult pa? Qazaq «sheshe» degen sózdi jaman maǵynada qoldanǵany ras pa? «Arabquldar» degen kimder? Qazirgi kúni qaznetti shýlatyp turǵan «hıt» taqyryptardyń birsypyrasy osyndaı. Jelidegi jón-josyqsyz daý-damaı men dúrbeleńniń týyndaýyna arandatý maqsatynda arnaıy jarııalanatyn jazbalalardy bylaı qoıǵanda, keıbir ýaǵyzshy ımamdardyń ushqary pikirleri de sebep bolyp jatqany jasyryn emes. Biz belgili dintanýshy Keńshilik Tyshhandy áńgime tartyp, dinı saladaǵy talas-tartystyń aq-qarasyn ajyratyp, anyq-qanyǵyna jetýge tyrystyq. – Áserli de ótimdi ýaǵyzdarymen áleýmettik jelini jaýlap alǵan jas ımam Nursultan Rysmaǵanbetuly esimdi baýyrymyzdyń «Alla seniń ultyńdy suramaıdy, dinińdi suraıdy» dep dindi ulttan joǵary qoıǵan pikiri qazirgi kúni kóp talqylanyp jatqan taqyryptardyń biri. Ony kinálaýshylar da, qoldaýshylar da tabyldy. Sizdiń oıyńyzsha, birinshi din be, álde ult pa?
– Kez kelgen salada talqylaýǵa bolatyn jáne talqylaýǵa bolmaıtyn taqyryptar bar. Sonyń biri – adamnyń dini men ultynyń ornyna qatysty áńgime. Adam balasy úshin bul ekeýiniń de mańyzy aıryqsha. Islam dininde adamnyń ultyna qatysty aıtqan ósıetter kóp. Mysaly, baýyrlastyq týraly. Baýyr bolý, týystyq qatynas degenniń ózi aınalyp kelgende ultqa qatysty uǵymdar. «Bir musylman ekinshi musylmanǵa ózine qalaǵanyn qalamaıynsha shynaıy ıman etkendeı bolmaıdy» degen hadıs bar. Biz musylmannyń bárin bir týys-baýyr dep qabyldaımyz. Biraq bul jerde musylmanshylyq meniń ultymnan joǵary degen salystyrý shyqpaýy tıis. Quranda «Shúbásyz senderdi bir er, bir áıelden (Adam, Haýadan) jarattyq. Sondaı-aq bir-birińdi tanýlaryń úshin senderdi ulttar, rýlar qyldyq» deıdi. Musylmanshylyq ta, ult ta – Qudaıdyń bergen dúnıesi. Onyń birin ekinshisinen artyq qoıý durys emes. Ol «Anańdy jaqsy kóresiń be, ákeńdi me?» degen suraqpen birdeı. Osy sekildi keıbir kıeli uǵymdar ózara salystyrýǵa jatpaıdy. Al eger salystyryp, birin ekinshisinen joǵary qoıatyn bolsaq, qazirgideı daý-damaı týyndap ketýi múmkin. Óıtkeni eger men «Birinshi qazaqpyn, sodan keıin musylmanmyn» desem, onda meniń ımanym ekinshi orynǵa túsip qalady. Al kerisinshe aıtsam, onda ultymdy tómendetip jiberemin. Meniń oıymsha ımamdarymyz aldaǵy ýaqytta mundaı talas týdyratyn pikirlerdi aıtýdan aýlaq bolǵany jón. Óıtkeni keshegi «birinshi din, odan keıin ult» degen sózden keıin «Bul ımamdar qazaqtan góri arabty nemese pákistandyqty artyq kóredi eken» dep túsinip qalyp jatqany jasyryn emes. Jalpy bizdiń halyqta «qazaq» pen «musylman» sózderi bir-birinen aıyrǵysyz uǵymdar. Túrikterdiń mynadaı sózi bar: «Túrik dese musylman eske túsedi, eger musylman emes bolsa, ol túrkiligin de joǵaltqany» deıdi. Sol sııaqty bizde de qazaqshylyǵymyz ben musylmanshylyǵymyz – birtutas dúnıe. Musylmandyqtan ketken adam qazaqılyǵyn da joǵaltady. Óıtkeni ıslam dini – bizdiń qanymyzǵa sińisti bolǵan qundylyq. Dástúrimizdi alyp qarasaq, onyń ishinde kóptegen dinı normalar bar. Biz din men ult uǵymdaryn bir-birinen ajyratyp, birin ekinshisinen joǵary qoıatyn emes, kerisinshe ekeýiniń arasyn jaqyndatatyn taqyryptarda sóz sóılep, nasıhattaýymyz kerek.
– Qoǵamdy dúrliktirgen taǵy bir daý – ana men sheshege qatysty sóz. Ózińiz bilesiz, Qabylbek Álipbaıulynyń «sheshe» sózine qatysty pikiri synǵa ushyrady.
– Bir jaǵynan jas ári bilimdi ımam jigitterdiń eldi ımandylyq pen qaıyrymdylyqqa shaqyryp, adal men aramnyń ara-jigin túsindirip júrgengenine qýanasyń. Óıtkeni dástúrli dindi nasıhattaıtyn mamandardyń kóbeıýi dástúrli emes dinı aǵymdarǵa eretin adamdardyń sanyn azaıtady. Iaǵnı Qazaqstan musylmandary dinı basqarmasyna qarasty meshitterde jumys isteıtin ımamdarymyz syrttan teris nasıhat jasaıtyn pıǵyly teris «sheıhsymaqtardyń» arbaýyna tosqaýyl bolyp jatyr jáne olarǵa ilesken adamdardyń betin beri burýda. Biraq ýaǵyz aıtqanda da bir adamnyń barlyq saladan habardar bolýy múmkin emes ekenin eske tutý kerek. Qansha jerden jan-jaqty bilimdi bolsań da, barlyq ǵylymdy tereń bilý múmkin emes. Basqa mamandyqtardy bylaı qoıǵanda, din ǵylymynyń ózi ishinde túrli salaǵa tarmaqtalyp jatyr. Bir adam onyń bárin jetik meńgere almaıtyny aqıqat. Sondyqtan saýatty da saýapty nasıhatymen elge tanylǵan ımam baýyrlarymyz ózderi tereńnen bile bermeıtin taqyryptarǵa jolamasa degen tilegimiz bar. Úlken aýdıtorııanyń aldynda sóz sóılegennen keıin oǵan qoıylatyn suraqtar da ártúrli baǵytta bolýy múmkin. Joǵaryda aıtqandaı, absolıýtti bilimdi adam joq. Sol úshin biletin taqyrybyńdy ǵana qaýzap, bilmeıtinińdi jyly jaýyp qoıǵan durys. Meniń oıymsha «ana» men «sheshege» qatysty áńgime osyndaı qatelikten týyndap otyr.
– Sonda «sheshe» degen jaman sóz emes qoı?
– Qazaqtyń dúnıetanymyda «sheshe» sózi de «ana» sekildi sakraldi uǵym. Bul ekeýin biz jaqsy maǵynada da, jaman maǵynada da qoldanamyz. Imam «Ana degen jaqsy sóz, al sheshe dep balasyn tastap ketetin áıelderdi aıtqan» deıdi. Biraq qazaqta balasyn tastap ketetinderdi qazaq «kókek ana» degen. Sol sııaqty «sheshe» degen sózdi tek jaman maǵynada qoldanbaıdy. «Qaıran sheshem», «áke-sheshe» degen kóptegen sózder buǵan dálel. Sondyqtan bul daý-damaı máseleniń baıybyna barmaı Emotsııamen aıtylyp qalǵan qatelik dep esepteımin. Osy jerde eske sala keter mańyzdy nárse, qatalespeıtin adam joq ekenin de jadymyzdan shyǵarmaıyq. Imam bir ret qatelesti eken dep jerden alyp, jerge salýǵa taǵy bolmaıdy. «Endi halyqtyń aldyna shyǵyp ýaǵyz aıtpasyn» dep qatań talap qoıý da durys emes. «Jańylmaıtyn jaq, súrinbeıtin tuıaq joq» degendeı, pende balasy bolǵan soń oǵan qatelesý tán. Negizi ımamdardyń halyqty jaqsylyqqa shaqyryp, jamandyqtan qaıtarý jolynda atqaryp jatqan eńbegi mol. Zııany emes, paıdasy kóp. Bir qateleskenine bola jurtqa berip jatqan izgi ilimi men jaqsylyǵyn aıaqqa taptaýǵa bolmaıdy. Sondaı-aq ımamdardyń ózderi de osyndaı sátterden sabaq alyp, keleside daýly taqyryptarǵa jolamaıdy dep úmittenemin.
– Osyndaı keleńsizdikterden keıin onsyz da sánge aınalyp úlgergen «arabqul» degen sózdi aıtýshylar tipti kóbeıip ketkendeı. Buǵan qandaı pikir bildirer edińiz?
– «Japtym jala, jaqtym kúıe» degen syńaıda tańylatyn mundaı negizsiz ári ushqary aıdarlarǵa kóńil aýdarmaı-aq qoıýǵa bolýshy edi. Alaıda qoǵamda kóp talqylanyp, keńinen taralyp jatqannan keıin biz buǵan túsinikteme berýimiz kerek. Musylmandyq degen qazaqtyń sanasyna sińisti bolyp ketken uǵym. Dinge qyryn qaraıtyn adamdar «Sen musylmansyń» dese, ol eshkimniń kóńiline tımeıdi. Sondyqtan olar din jolyndaǵy azamattarǵa, sonyń ishinde ımam-moldalarǵa kúıe jaǵý maqsatynda «arabquldar» degen jańa sózdi oılap tapty. Osy arqyly olar óziniń tarıhyna da balta shaýyp otyr. Negizinen bul óte aýyr aıyptaý. Ǵasyrlar boıy musylman bolǵan ata-babasyn da «arabqul» qylyp, sol arqyly qoǵamǵa jik salyp júr. Bul sóz ımandylyq jolyndaǵy azamattarymyzdy dinnen qaıtaryp jibermeıdi. Biraq ishki turaqtylyqqa belgili bir deńgeıde iritki salýǵa jetkilikti. Islam jáne hrıstıan dinderi álemdik, al ıýdaızm, sıntoızm, ındýızm sekildi dinder ulttyq dinder dep sanalady. Islamdy tek arab halqy ustanbaıdy. Ol eń alǵash ret arab jerinde, ulty arab paıǵambarǵa túskenimen, qazir ony kóptegen halyq ustanyp otyr. Olardyń bárine «arabqul» dep aıdar taǵý qatelik. «Arabtyń arab emesten, arab emestiń arabtan artyqshylyǵy joq» dep paıǵambarymyzdyń ózi de aıtyp ketken.
– Osyndaı oqıǵalardyń kóbeıip ketýine ne sebep dep oılaısyz? Dinge qarsy jumys istep, dinı alaýyzdyq týdyrýdy maqsat tutqan bir arandatýshy toptar bar sekildi me?
– Áleýmettik jeliler eń alǵash paıda bolǵanda ol jerde negizinen tanymdyq dúnıeler jarııalanatyn. Qazir jurttyń Emotsııasyn oıatýǵa baǵyttalǵan negatıvti jazbalar kóbeıip ketti. Onyń ishinde tapsyryspen jarııalanatyndar nemese tabys tabý maqsatynda shyǵarylatyn posttar da bar. Árbir adam ishtegi renishin, Emotsııasyn, jan syryn jelige aqtaratyn boldy. Adamnyń bári vırtýaldy álemge baılanǵandyqtan halyqqa sol arqyly áser etýge bolatynyn sezgen túrli arandatýshy toptar da áleýmettik jeli arqyly óz jobalaryn iske asyryp jatýy ábden múmkin. Sonyń ishinde ıslamǵa qarsy baǵyttalǵan zymııan áreketter de joq emes. Biraq men tarıhta talaı qıynshylyqty kórgen bizdiń halqymyz álgindeı arandatýshylyqtarǵa, ásiredinshildikke, ishki turaqtylyǵymyzdy buzýdy kózdegen teris áreketterge baısaldylyqpen qarap, sońynan ermeıdi dep úmittenemin. Qoǵamda jurttyń aldynda júrgen aýzy dýaly, zııaly tulǵalarymyz eldiń shyrqy buzylmaı, birligi saqtalýy úshin jumys isteýi kerek. «It úredi, kerýen kóshedi» dep beıqam júrmeı, qoǵamdy qyryqpyshaq etýge baǵyttalǵan teris pikirler men qaýesetterdiń aldyn alyp, halyqty durys jolǵa jetelep otyrý – bárimizdiń moınymyzdaǵy mindet.
– Dinaralyq arazdyqtyń, bir ulttyń ózin birneshe dinı aǵymǵa bólýdiń saldary qandaı bolýy múmkin?
– Qazaq óz tarıhyndaǵy barlyq qıyndyqty ulttyq jáne dinı birtutastyǵy arqasynda jeńip shyqqan. Al qazir áleýmettik jelide, basqa da oryndarda aıtylyp júrgen dinı dúrdarazdyq týdyratyn jazbalar men vıdeolar bizdiń osy birligimizdi buzǵysy keledi. Eger oǵan jol bersek, Taıaý Shyǵys jerindegi kıkiljińder bizdi de aınalyp ótpeıdi. Sırııa sekildi memleketterde dál osylaı dinı alaýyzdyqty qozdyryp, dinaralyq qaqtyǵystardy týdyryp, nátıjesinde eldiń tutastyǵyn buzǵan. Soǵan baǵyttalǵan ıdeologııalyq jumystardy júrgizý arqyly memlekettiń shańyraǵyn ortasyna túsirdi. Bul kóp shyǵyndy qajet etpeıtin, biraq saldary óte aýyr bolatyn qıturqy áreketter. Bizde buryn baı men kedeıdi, rý men rýdy bir-birine aıdap salsa, endi qazir din arqyly jik týdyrý kezeńinde ómir súrip jatyrmyz. Munyń sońy úlken tragedııaǵa aınalyp ketýi múmkin. Sondyqtan buǵan memleket te, dinı qaıratkerler de sergek qarap, der kezinde aldyn alyp otyrýy qajet.
– «Arabqul» degennen shyǵady, keıde buǵan «ımamdar nege tek arabtyń tarıhyn aıtady, arabtyń tulǵalaryn nasıhattaıdy. Óz tarıhymyzdy nege aıtpaıdy?» degen áńgime de sebep bolyp otyrǵan syńaıly. Bálkim meshitterimizde qazaqtyń tarıhy, memlekettik til týraly ýaǵyz-nasıhatty kóbirek aıtý kerek shyǵar?
– «Jaqtyrmaǵan baqsynyń demi sasyq» demekshi, «arabqul» degen áńgimeni aıtatyndar – túbegeıli dinge qarsy adamdar. Myń jerden qazaqtyń tarıhyn, ana tilimiz jaıynda ýaǵyz aıtyp jatsań da, olar báribir dindi, ımamdardy qaralaıtyn ilik tabady. Al memlekettik til máselesine kelsek, meshitterimiz ana tilimizdi jetildirý jolynda tek sózben aıtý ǵana emes, is júzinde úlgi kórsetip jatqan birden-bir oryn desek qatelespeımiz. Elimizdegi 2700-den astam meshitte dinı ýaǵyz-nasıhattar tolyqtaı qazaq tilinde júredi. Sońǵy jyldary juma namazy aldyndaǵy qutpada, ýaǵyzdardyń ishinde qazaq din ǵulamalarynyń eńbekterinen mysaldar, danalyq sózder, maqal-mátelder qosyp aıtý jolǵa qoıylyp keledi. Ókinishke qaraı, keńestik zamanda qazaqtyń dinı tarıhyn aıtpaǵanda, jalpy tarıhynyń ózi jadymyzdan óshirildi. Sonyń saldarynan tarıhta bolǵan din ǵulamalarynyń aty-jónderin, jazǵan eńbekterin umyttyq. Qazir endi ǵana zerttelip, keıbiriniń aty-jónderimen tanysyp jatyrmyz. Sondyqtan biz ózimizdiń dinı tarıhymyzdy aýyz toltyryp aıtarlyqtaı deńgeıge jetýimiz úshin áli biraz zertteýler kerek, birtalaı ýaqyt qajet. Qazaq eshqashan dinsiz bolmaǵan, álemdi moıyndatqan ǵulamalarymyz kóp. Onyń bárin urpaqqa tanytý – ýaqyt enshisindegi másele. Jalpy ulttyq qundylyqtardy ulyqtaýda ımamdarymyz quralaqan emes. Qazaqstan musylmandary dinı basqarmasynyń basymdyq berilgen jumys baǵyttarynyń biri – din men dástúrdi damytý. Osy maqsatta meshitter tarapynan ulttyq oıyndar, onyń ishinde asyq atý, kókpar, sadaq atýdan jarystar uıymdastyrylyp keledi. Aıtystar men músháıralar ótip jatyr. Bir sózben aıtqanda ımamdar óz deńgeıinde ana tilimiz ben dástúrimizdiń nasıhattalýyna óz úlesterin qosyp jatyr. Aýyzdy qý shóppen surtýge bolmaıdy.
– Áńgimeńizge rahmet!
Áńgimelesken – Eskendir ZULQARNAI
